مقدمه
نام‌گذاری سال جاری با عنوان «سرمایه‌گذاری برای تولید» از سوی رهبر انقلاب، تأکیدی روشن بر جهت‌گیری کلان کشور به سوی توسعه اقتصادی درون‌زا و اشتغال‌زاست. تحقق این هدف، علاوه بر اصلاح سیاست‌های مالی و صنعتی، نیازمند توجه به بنیان‌های فضایی و کالبدی آن نیز هست. شهرها، به عنوان بستر اصلی فعالیت‌های اقتصادی، نقش بی‌بدیلی در جذب و هدایت سرمایه به سوی تولید دارند. اما سرمایه‌گذاری مؤثر در فضاهای شهری تنها زمانی پایدار و اثربخش خواهد بود که با ملاحظات شهرسازی همراه شود.
1. مفاهیم کلیدی: سرمایه‌گذاری مولد و شهرسازی خردمندانه
سرمایه‌گذاری مولد سرمایه‌ای است که منجر به خلق ارزش افزوده، اشتغال و ارتقای بهره‌وری در اقتصاد می‌شود. در نقطه مقابل، سرمایه‌گذاری‌های غیرمولد عمدتاً در بخش‌هایی همچون سوداگری زمین، ساخت‌وساز بی‌ضابطه و انباشت دارایی‌های راکد متمرکزند.
شهرسازی خردمندانه رویکردی مبتنی بر تعادل، آینده‌نگری، شواهد علمی و مشارکت اجتماعی است که به دنبال ارتقای کیفیت زندگی شهری، تاب‌آوری زیست‌محیطی و بهره‌برداری عادلانه از منابع فضایی است. اصولی همچون عدالت فضایی، تناسب کاربری‌ها، پایداری زیست‌محیطی، ارتقای تاب‌آوری شهری و انسجام اجتماعی از جمله عناصر کلیدی آن‌اند.
2. ظرفیت‌های شهرسازی در حمایت از تولید شهری
شهرسازی، چنانچه با نگاه توسعه‌گرا هدایت شود، می‌تواند بسترساز سرمایه‌گذاری مولد در مقیاس شهری باشد؛
ساماندهی کاربری زمین: برنامه‌ریزی کاربری زمین می‌تواند با اولویت‌بخشی به فعالیت‌های تولیدی کوچک‌مقیاس، صنایع خلاق و اقتصاد دانش‌بنیان درون شهر، به جای رانده شدن آن‌ها به حاشیه‌ها، موجب احیای اقتصادی درون‌شهری شود.
زیرساخت‌های پیوسته و هوشمند: شبکه حمل‌ونقل کارآمد، خدمات عمومی منسجم و زیرساخت‌های دیجیتال، هزینه‌های تولید را کاهش داده و بهره‌وری را افزایش می‌دهند.
طراحی فضاهای شهری به مثابه سکوی تعامل اقتصادی: بازارهای محلی، فضاهای انعطاف‌پذیر تولیدی-تجاری و محورهای پیاده‌محور می‌توانند تعامل مستقیم میان تولیدکننده و مصرف‌کننده را تقویت کرده و اقتصاد مردمی را رونق دهند.
شهر به عنوان سرمایه اجتماعی: فضاهای عمومی و مشارکتی نه‌تنها محل تردد، بلکه محل تبادل ایده، خلاقیت و نوآوری‌اند. شهر خوب طراحی‌شده می‌تواند بستر شکل‌گیری کسب‌وکارهای نوپا و مشارکتی باشد.
3. مواجهه با نگاه صرف اقتصادی؛ ضرورت ملاحظات شهرسازانه
اگر سرمایه‌گذاری در شهر صرفاً بر مبنای بیشینه‌سازی سود کوتاه‌مدت هدایت شود، نتایجی چون ساخت‌وسازهای نامتوازن، نابودی فضاهای طبیعی، ترافیک، گسترش نابرابری فضایی و فرسایش هویت شهری را در پی دارد. شهرسازان، با اتکا به تحلیل‌های فضایی، ارزیابی‌های اثرات محیطی و اجتماعی و فهم نیازهای میان‌نسلی، می‌توانند سرمایه را به سوی مسیرهایی هدایت کنند که هم ارزش اقتصادی خلق کند و هم کیفیت زندگی شهری را ارتقا دهد.
4. پیشنهادها و راهبردها
تدوین سیاست‌های فضایی هماهنگ با راهبردهای تولید: شوراها و مدیریت شهری باید در طرح‌های جامع و تفصیلی، فضاهایی را برای تولید خرد، کارآفرینی محلی و کسب‌وکارهای سبز اختصاص دهند.
اصلاح نظام انگیزشی در صدور مجوزهای ساختمانی: تمرکز صرف بر صدور مجوز برای ساخت‌وسازهای لوکس باید جای خود را به حمایت از کاربری‌های تولیدی، خدماتی و نوآورانه بدهد.
توانمندسازی شهرسازان در سطوح تصمیم‌گیری اقتصادی: حضور فعال شهرسازان در شورای برنامه‌ریزی استان‌ها، کمیسیون ماده 5 و کمیته‌های سرمایه‌گذاری شهری می‌تواند نگاه فضامحور را در تصمیم‌سازی‌ها جاری سازد.
استفاده از تجارب موفق داخلی و بین‌المللی: تجربه شهرهایی مانند اصفهان (بازآفرینی صنایع‌دستی در بافت تاریخی) یا روتردام (تبدیل فضاهای بلااستفاده به هاب‌های تولیدی خلاق) نشان می‌دهد که پیوند بین شهرسازی و تولید امکان‌پذیر و پربازده است.
جمع‌بندی
شهر نه صرفاً کالبدی برای زیستن، بلکه زمینه‌ای فعال برای تولید، ارزش‌آفرینی و نوآوری است. تحقق سرمایه‌گذاری مولد و پایدار در گرو آن است که نگاه فضامحور، مبتنی بر اصول شهرسازی خردمندانه، به سیاست‌گذاری‌های اقتصادی راه یابد. این تنها راهی است که می‌تواند از شهرهای ما شهرهایی هوشمند، تاب‌آور و مولد بسازد.
در مقابل، غفلت از ملاحظات شهرسازانه در فرآیندهای سرمایه‌گذاری، زمینه‌ساز بروز آسیب‌هایی چون توسعه نامتوازن، نابودی منابع طبیعی شهری، تشدید نابرابری فضایی، افزایش هزینه‌های زندگی و از بین رفتن هویت شهری خواهد بود. بنابراین، شرط پایداری و اثربخشی سرمایه‌گذاری در تولید، پیوند هوشمندانه میان «اقتصاد» و «فضا» است؛ پیوندی که در پرتو خرد شهرسازانه، قابل تحقق است.