هگمتانه، گروه گفت‌وگو : خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران و مغولان است که در قرن هفتم هجری قمری (قرن سیزدهم میلادی) زندگی می‌کرد. او نه‌تنها به عنوان وزیر، مشاور، تاریخ‌نگار و پزشک در دوران مغولان شناخته می‌شود، بلکه در زمینه‌های علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز دستاوردهای زیادی از خود بر جای گذاشت. رشیدالدین فضل‌الله در تاریخ ایران به‌ عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های نیکوکار و فرهنگی شناخته می‌شود که تأثیرات عمیقی بر جامعه و تمدن اسلامی داشت. در این متن، سعی می‌کنیم به‌ طور مفصل به جنبه‌های مختلف زندگی و دستاوردهای او پرداخته و تأثیراتش را در تاریخ ایران و جهان بررسی کنیم.

   آغاز زندگی و تحصیلات اولیه
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در سال 645 هجری قمری (حدود 1247 میلادی) در همدان به دنیا آمد. خانواده او از خانواده‌های برجسته و شناخته‌ شده در علم و ادب بودند. پدرش، که خود از پزشکان مشهور بود، نقش مهمی در تربیت علمی رشیدالدین ایفا کرد. او از همان دوران کودکی علاقه زیادی به علم و دانش نشان داد و در حوزه‌های مختلف علمی همچون پزشکی، ریاضیات و فلسفه تحصیلات گسترده‌ای داشت. رشیدالدین در کنار تحصیلات علمی به هنرهای دیگر نیز علاقه داشت و در مسائل اجتماعی و اقتصادی نیز تبحر پیدا کرد. در حقیقت، او به‌ واسطه دانش وسیع خود در رشته‌های مختلف به فردی متخصص و چندجانبه تبدیل شد.
رشیدالدین از همان ابتدای جوانی در دربار مغولان در دوره‌ای که مغول‌ها بر بخش‌های وسیعی از ایران تسلط پیدا کرده بودند، وارد عرصه سیاست شد. اولین گام‌های او به سمت دربار مغول در سنین جوانی آغاز شد، جایی که او به عنوان پزشک در کنار حکام مغول به خدمت درآمد. رشیدالدین به‌ دلیل ویژگی‌های برجسته‌ای که داشت، در مدت کوتاهی توانست در دربار مغولان خود را اثبات کند و به مقام‌های بالای دولتی دست یابد.

   نقش رشیدالدین در دربار مغولان
رشیدالدین هم‌زمان با شروع دوران سلطنت غازان خان (1295- 1304 میلادی) وارد عرصه‌های مختلف حکومتی شد و توانست در اداره کشور و اصلاحات اقتصادی و اجتماعی نقش بسزایی ایفا کند. او ابتدا به‌ عنوان پزشک در دربار مغولان مشغول به کار بود و بعدها توانست در مسائل مالی و اقتصادی نیز تخصص پیدا کند. رشیدالدین به‌ واسطه توانایی‌هایش در اداره امور مالی و اقتصادی، به‌ سرعت به مقام‌های بالای دولتی رسید و در دوره‌های بعدی به‌ عنوان مشاور اصلی و وزیر دربار مغولان شناخته شد.
در دوران حکومت غازان خان، رشیدالدین مسؤولیت‌های بسیاری را به‌ عهده گرفت و در اصلاحات دیوانی و اقتصادی کشور نقش مهمی ایفا کرد. او توانست ساختار اقتصادی مغولان را بهبود بخشد و در شرایط بحرانی پس از حملات مغولی، که منابع کشور به شدت آسیب دیده بودند، کشور را به حالت بهتری برگرداند. از دیگر اقدامات او می‌توان به تغییرات در نظام مالیاتی و اجرایی اشاره کرد. رشیدالدین همچنین در بسیاری از تصمیمات حکومتی و روابط بین‌المللی مغولان با کشورهای همسایه دخالت داشت و در این زمینه‌ها نیز موفقیت‌هایی را کسب کرد.

   تأسیس موقوفه ربع رشیدی و تأثیرات آن
یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اقدامات خواجه رشیدالدین تأسیس موقوفه ربع رشیدی در تبریز بود. ربع رشیدی، که به دستور خود او تأسیس شد، مجموعه‌ای از مدارس، بیمارستان‌ها، کتابخانه‌ها و دارالایتام‌ها بود که هدف آن‌ها گسترش علم، بهبود وضعیت بهداشتی و درمانی و همچنین کمک به نیازمندان و مستمندان بود. این مجموعه با هدف حمایت از علم و دانش و همچنین ارتقا سطح فرهنگی و اجتماعی جامعه شکل گرفت.
در ربع رشیدی، مدارس علمیه به‌ ویژه در زمینه‌های فقه، فلسفه، ریاضیات و علوم پزشکی دایر شدند و بسیاری از بزرگان علم و دانش در این مدارس به تدریس و پژوهش پرداختند. رشیدالدین به‌ دلیل اعتقاد راسخی که به اهمیت علم و دانش داشت، منابع مالی زیادی را برای توسعه این مدارس و بیمارستان‌ها اختصاص داد. این اقدامات باعث شد که تبریز، مرکز حکومتی ایلخانان مغول، به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام شناخته شود.
وقف‌نامه ربع رشیدی که اساس‌نامه این موقوفات را مشخص می‌کرد، یکی از مهم‌ترین اسناد حقوقی و فرهنگی تاریخ ایران و جهان بود. در این وقف‌نامه، بیان شده بود که منابع مالی باید برای تأسیس و توسعه مدارس، بیمارستان‌ها، کتابخانه‌ها و دیگر مؤسسات خیریه استفاده شوند. رشیدالدین با این اقدامات به‌ طور مستقیم بر وضعیت اجتماعی و فرهنگی کشور تأثیر گذاشت و از این رو، موقوفه ربع رشیدی به‌ عنوان نمادی از نیکوکاری و ترویج علم در تاریخ ایران و جهان باقی ماند.

  کتاب جامع التواریخ و تأثیرات آن
یکی دیگر از بزرگ‌ترین دستاوردهای رشیدالدین فضل‌الله تألیف کتاب جامع التواریخ بود. این کتاب یک اثر عظیم تاریخ‌نگاری است که در آن تاریخ جهان از جمله تاریخ ایران، مغولان، چین، هند و کشورهای دیگر مورد بررسی قرار گرفته است. رشیدالدین در نگارش این کتاب از منابع مختلف تاریخی استفاده کرده و تحلیل‌های جامعی ارائه داده است. جامع التواریخ نه‌تنها به‌عنوان یک اثر تاریخ‌نگاری ارزشمند در دوره مغولان شناخته می‌شود، بلکه در طول قرون، برای پژوهشگران و تاریخ‌نگاران اهمیت بسیاری داشته است.
کتاب جامع التواریخ علاوه بر ارائه تاریخ دقیق و مستند از وقایع مختلف، تحلیلی جامع از اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن زمان به‌ دست می‌دهد. رشیدالدین در این اثر سعی کرده است که ارتباطات مختلف بین کشورهای مختلف جهان را به‌ دقت بررسی کرده و تأثیرات هر یک از این روابط بر تحولات تاریخی و فرهنگی را تحلیل کند. این کتاب یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین آثار تاریخ‌نگاری قرون وسطی محسوب می‌شود و به‌ عنوان یک منبع معتبر برای تاریخ‌نگاران و پژوهشگران امروز استفاده می‌شود.

 وقف‌نامه ربع رشیدی و اثرات آن در جامعه اسلامی
وقف‌نامه ربع رشیدی، که به‌ عنوان اساسی‌ترین سند قانونی و حقوقی برای اداره موقوفات رشیدالدین تدوین شده بود، به‌طور گسترده‌ای در میان دانشمندان، فقها و بزرگان مورد توجه قرار گرفت. در این وقف‌نامه، علاوه بر توجه به مؤسسات علمی و فرهنگی، به بیمارستان‌ها و دارالشفاها نیز تأکید شده بود که نقش آن‌ها در بهبود وضعیت بهداشتی و درمانی جامعه به‌ ویژه در دوران بعد از حملات مغول‌ها بسیار حائز اهمیت بود. رشیدالدین در این وقف‌نامه تأکید کرده بود که درآمد موقوفات باید به‌ طور عادلانه برای رسیدگی به نیازمندان، تعلیم و تربیت کودکان و همچنین درمان بیماران صرف شود.
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ ایران است که در دوران مغولان به‌ عنوان یک وزیر کاردان، تاریخ‌نگار بزرگ، نیکوکار و مشاور برجسته شناخته می‌شود. او در زمینه‌های مختلف علمی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تأثیرات شگرفی بر جای گذاشت که آثار آن هنوز هم در تاریخ ایران و جهان باقی مانده است. تأسیس موقوفه ربع رشیدی، تألیف کتاب جامع التواریخ و اصلاحات اقتصادی و دیوانی او از جمله دستاوردهای بزرگ رشیدالدین هستند که برای جامعه ایران و کشورهای همسایه در آن زمان و حتی امروز اهمیت زیادی دارند.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی با آثار و اقدامات خود نه‌تنها در زمان خود، بلکه در تاریخ ایران و جهان به‌ عنوان یک نیکوکار، دانشمند و سیاست‌مدار بزرگ شناخته می‌شود. او یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام است که می‌توان از آن‌ها به‌ عنوان الگویی از نیکوکاری، علم‌پروری و خدمت به جامعه یاد کرد.
برگفته از مقاله بزرگ‌ترین نیکوکار، نوشته خسرو محمدی