هگمتانه، گروه ورزش: میثم ناصرنژاد- نوای ضرب و فرهنگ معنوی 'یا علی گویی' در آیین پهلوانی و زورخانه‌ای همدان قدمتی 300 ساله دارد. صدای زنگ و ضرب مرشد در فضای نه چندان وسیع زورخانه طنین انداز می‌شود تا پهلوانان و جوانمردان با سینه‌ای ستبر، یکی پس از دیگری وارد گود شوند و دایره وار ایستاده و کار را با ذکر الله و نام مبارک مولا علی(ع) آغاز کنند.
زورخانه‌ها به عنوان مکانی مقدس، صیقل دهنده روح افراد هستند و در اینجا نوای ضرب طنین انداز و 'یا علی گویی' فضای محفل پهلوانان را عطرآگین می‌کند.
زورخانه مکانی است مقدس که هیچ کس بدون وضو در آن وارد نمی‌شود؛ این ورزش ریشه در تاریخ کهن ایران زمین دارد و خاص ایرانیان است. کانونی برای مردی و مردانگی که مردانش به فتوت و جوانمردی شهره عام هستند.
زورخانه، قهرمان پرور نیست و هرچه هست از پهلوان و پهلوانیست و کسی که عنوان پهلوان گرفت، امین صادق جماعت می‌شود، در گذشته به هر نقطه از شهر که می‌رفت، همگان به احترامش کلاه از سر برمی داشتند، هر چند پهلوان به رسم فروتنی پیش سلام کوچک و بزرگ بود و به دیگران درس تواضع می‌داد.
پهلوان فیله همدانی در سده هفتم هجری سرشناس‌ترین پهلوان ایران زمین و در دوره ایلخانی (دوران حکومت بر ایران 654 تا 750 ه‍. ق.) در همدان بود.
خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی (717-648 ه ق) در جامع التواریخ و عطاملک جوینی (681-623 ه ق) در تاریخ جهانگشای جوینی داستان پهلوان فیله همدانی را چنین گفته‌اند: 'پسر سوم چنگیز خان، اوگتای‌خان (638-581 ه ق) آرزو داشت که در مسابقه کشتی پهلوانی برنده شود. برای انجام مسابقه از پهلوان فیله همدانی و سی نفر دیگر از نوچه‌ها و پهلوانانش دعوت می‌کند. پهلوان فیله در مسابقات مقدماتی همه حریفان را می‌اندازد و در آخرین مسابقه در برابر پهلوان بزرگ مغول و مورد نظر قرار می‌گیرد. اوگتای جایزه مسابقه را پانصد اسب و پانصد بالش سکه طلا در نظر می‌گیرد.
در مسابقه پهلوان فیله آنچنان پهلوان مغول را به زمین می‌زند که صدای شکسته شدن استخوان‌های او را اطرافیان می‌شنوند.
مرحوم علی میرزای همدانی نیز نخستین پهلوان صاحب بازوبند و ورزشکار عاشق دل در کمند زورخانه و ورزش باستانی و کشتی پهلوانی و دلاور زورخانه‌های کولانج و بنه بازار و شیشه گران شهر همدان بود. پهلوان علی که پسوند 'میرزا' را به نامش به علت سوادی که داشت افزوده اند در سال 1205 هجری شمسی به روایتی در قریه حصار همدان میعادگاه دلاورمردان با فتوت و مؤمنان امین و با کرامتی چون آیت‌ا... آخوند ملاعلی پای به عالم هستی نهاد و دوران کودکیش تا آنجا که نوشته اند به کار زارعت و کشاورزی گذشت و سپس به بازار روی آورد. علی میرزا قد و قامتی رشید و بلند و مردانه، سینه‌ای ستبر با پیشانی بلند و محاسنی در چهره و اندامی درشت و پر ابهت داشت به طوری که در میان پهلوانان گود زورخانه آن روزگاران همیشه یک سر و گردن از هم عصران خویش بلندتر می‌نمود. ورزش را در زورخانه‌های کولانج بنه بازار، شیشه گران بهمراه نامدارانی چون پهلوان فتحعلی و پهلوان شیرعلی و پهلوان مفتون و پهلوان عبدالعلی بکتاش شروع کرد. پهلوان علی میرزا در روزگار حیاتش با شکست پهلوانان نامی صاحب زنگ شد و در زورخانه‌های ایران احترامات و آیین ویژه پهلوانان زنگی را برایش به جای می‌آوردند.
از پیشکسوتان زورخانه‌ای همدان نقل شده است؛ در یکی از شبهای بسیار سرد و پر برف همدان علی میرزا که در خاتمه ورزش از زورخانه به خانه خویش به طرف حصار همدان میرفته (قریه حصار مجاور و نزدیک شهر همدان است ) دو گرگ تنومند و گرسنه به وی حمله می‌کنند، علی میرزا گردن دو گرگ را در پنجه‌های نیرومند خود گرفته و سرهایشان را چنان به هم می‌کوبد که مغزشان متلاشی شده و صبح روز بعد جسد گرگهای وحشی تماشاگه مردان و زنان حصار و شهر قرار میگیرد.
پهلوان علی میرزا پس از عمری طولانی در سال 1310 دارفانی را وداع گفت و او را در گورستان مجاور آرامگاه باباطاهر عارف همدانی به خاک سپردند. این نامدار در سن شصت سالگی پهلوان ایران شد و تا هشتاد سالگی کشتی هم می‌گرفت و تا سن 95 سالگی ورزش باستانی را ترک نکرد و بیش از یکصد سال زندگی کرد. او دارای منش‌های پهلوانی و فتوت و مروت و شجاعت بود و از آداب جوانمردان برخوردار، پهلوان هرگز از حقوق و مستمری بازوبند پهلوانی که حق مسلم وی بود استفاده نکرد و در همه عمر از ثمره کار و کوشش خویش امرار معاش کرد.
ورزش باستانی در همدان بیش از 300 سال قدمت دارد و پهلوان فیله همدانی به لحاظ شخصیت پهلوانی شهره خاص و عام بود. در واقع ورزش زورخانه ای، ورزش ملی، مذهبی و سنتی ایرانیان است و استان همدان به خاطر وجود پهلوانان بزرگی همانند علی میرزای همدانی، احمد کوهکش، فیله همدانی و... سرآمد است. افزون براین، مرحوم پهلوان سید احمد بطحایی، حاج محمد مسچی و پهلوان قاسم بی نیاز جزو پیشکسوتان ارزنده این رشته به شمار می‌آیند و پهلوانانی همچون حاج سید حسن حوایجی، حاج حیدر یلفانی، حسین مسچی و حاج محمد برنایی سالها در گود زورخانه فعالیت داشته اند.
قدمت گرانبهای این ورزش پهلوان پرور بهانه‌ای شد تا مروری داشته باشیم به اوضاع و احوال فعلی ورزش باستانی و پهلوانی همدان در گفت وگویی که با غلامرضا خاکسار رئیس هیأت ورزش‌های زورخانه‌ای و کشتی پهلوانی استان همدان در این شماره می‌خوانید:

  چطور شد به هیأت زورخانه‌ای آمدید؟
خاکسار: به دعوت مدیرکل وقت ورزش همدان این مسوولیت را پذیرفتم. ابتدا سرپرستی هیأت را برعهده داشتم. سالی که آمدم حواشی و مشکلاتی در این ورزش وجود داشت. با برنامه‌ریزی لازم و ایجاد اتحاد و همدلی حواشی را تا جای ممکن از این ورزش دور کردیم.

  پیشکسوتان پرشماری در این ورزش داریم؟
خاکسار: همینطور است. در ورزش زورخانه‌ای فقط با قهرمانان سروکار نداریم. کنار گود پیشکسوت 88 سال هم مدعی است و انتظار دارد. هم اکنون ورزشکار 85 سال سن وسط گود هم داریم. یکی از قدیمی‌ترین پیشکسوتان زورخانه‌ای پهلوان قدیمی «حاج موسی قیاسی» مؤسس نخستین زورخانه شهرستان نهاوند بود در سن 107 سالگی درگذشت. این پهلوان قدیمی شهرستان نهاوند دارای 6 نشان طلا و چهار نقره کشوری بود. پهلوان قیاسی که دارای شال کسوت پهلوانی کشور بود، در جنگ جهانی دوم نیز در نبرد با انگلیسی‌ها مجروح شد و پس از آن نسبت به تاسیس زورخانه اقدام کرد.

  رتبه بندی ورزشکاران زورخانه‌ای یکی از اقدامات خوب شما بود.
خاکسار: از همان بدو ورودم به این رشته این هدف را دنبال کردم و اکنون ساماندهی خوبی شده است. با توجه به اهمیت سلسله مراتب و حق احترام که یکی از مهم‌ترین سنن این ورزش ملی و آیینی می‌باشد، طرح رتبه بندی ورزشکاران و مرشدان در جلسات کارشناسی با همکاری پیشکسوتان، کارشناسان در اولویت اقدامات هیأت قرار گرفته و پیش نویس آن تهیه و تدوین شد تا رتبه بندی همه اهالی این ورزش در سطح استان ساماندهی شده و جایگاه آنان بر اساس سوابق و امتیازات کسب شده تبیین گردد. در همین راستا آیین نامه‌های رتبه بندی مرشدان و ورزشکاران مطرح و مورد تأیید و تصویب قرار گرفت و اکنون براین اساس رتبه بندی می‌کنیم.

  اما قبلا اینطور ساماندهی وجود نداشت:
خاکسار: پیش از این طرح، هر زورخانه‌ای دوست داشت رتبه می‌داد. اما حالا تا رتبه ششم را هیأت‌های استانی می‌دهند و بعد از آن فدراسیون رتبه‌های بالاتر را منظور می‌کند.

  وضعیت رده‌های سنی همدان در قهرمانی‌ها چطور است؟
خاکسار: در نونهالان و نوجوان ضعیف هستیم اما در بزرگسالان قوی.در بزرگسالان نشان‌های خوبی داریم. در بیستمین دوره جشنواره بین‌المللی بازی و ورزش‌های سنتی خیابانی «توکاتی» ایتالیا در شهر ورونا دو ورزشکار ما حضور داشتند که بیشتر سهمیه استان‌های کشور اعزامی به این جشنواره در تصاحب ما بود. جعفر نوری، سید جواد موسوی ورزشکاران ما در این جشنواره بودند.
همچنین چهارمین دوره بازی‌های جهانی ملی - سنتی مهرماه سال جاری در کشور ترکیه برگزار شد که محمد قیاسوند از همدان در این دوره حضور داشتند.

  فکر می‌کنید نسبت به گذشته شرایط بهتری را در این ورزش رقم زده اید؟
خاکسار: برای تقویت تیم‌های رده پایه اقدام به برگزاری دوره مربیگری کردیم. همین مربیان را پس از قبولی وارد چرخه فعالیت قرار دادیم. یکی از مهمترین اتفاقات خوشایند امسال تأثیر برنامه پرمخاطب عصر جدید در افزایش تعداد ورزشکار زورخانه‌ای در همدان بود. ما تابستان سال قبل 20 نوآموز داشتیم اما امسال با تحت تأثیر قرارگرفتن در این جشنواره به 200 نفر رسید.

  همکاری شما با آموزش و پرورش چطور است؟
خاکسار: تعامل خوبی داریم به خصوص با آقای جعفری معاون تربیت بدنی آموزش و پرورش استان. تفاهم نامه‌ای با مدرسه سما منعقد کردیم و مقرر شد زنگ‌های ورزش خود را در زورخانه علی میرزای همدانی واقع در میدان فردوسی برگزار کنند. آن هم به صورت رایگان. حتی ما هم مربی را به صورت رایگان در اختیارشان قرار می‌دهیم. حداقل در استعدادیابی می‌توانیم بهره برداری لازم را از این طرح داشته باشیم.

  آیا حضور بانوان در این ورزش هم میسر است؟
خاکسار: تا الان که خیر. هر اقدامی منوط به تصمیم گیری مسوولان بالادستی ورزش کشور است. یک روز اتفاقی از تلویزیون دیدم که در برنامه‌ای با پوشش لباس زورخانه‌ای حرکات رزمی انجام می‌دهند. گفتند ورزش جدید است! سریع با فدراسیون ارتباط گرفتم و مانع از ادامه فعالیت این ورزش من درآوردی شدیم.
در بخش بانوان باوجود اینکه علاقه مند هستند، فعلا تصمیمی گرفته نشده است. به هر حال این ورزش سنتی است و هرگونه برنامه جدید نیاز به تصمیم گیری کلان مسوولان دارد.

   شما در دانشگاه هم مسوولیت دارید. آیا به این ورزش بها داده اید؟
خاکسار: در دانشگاه آزاد ورزش زورخانه‌ای را در دروس عملی اجباری کردم. جزو سرفصل رشته تربیت بدنی و جزو دروس اختیاری آورده ایم. در دانشگاه درس ورزش‌های تخصصی انفرادی اجتماعی را تدریس می‌کنم اما محوریتم ورزش‌های زورخانه‌ای است.

  وضعیت ساخت زورخانه بین المللی به کجا رسید؟
خاکسار: تورم باعث شده تا مشکلاتی در ساخت ایجاد شود. البته سوله‌های این زورخانه بنا شده و 50 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. جا دارد از شهرداری تشکر کنیم که مجوز و زمین را رایگان در اختیار قرار داد و همچنین آقای حاجی بابایی نماینده مردم همدان در مجلس که پیگیری‌های لازم را داشته و دارند. این طرح ملی است و باید بودجه ملی برای آن تأمین شود. همچنین از فضای اطراف آن هم می‌تواند بهره برداری تجاری به قصد درآمدزایی ورزش زورخانه‌ای داشت. خب می‌دانید که ما درآمدی نداریم و متکی به کمک‌های فدراسیون و اداره ورزش هستیم.

  گلریزان چطور؟
گلریزان را که همه ساله داریم. سال قبل و امسال همینطور. برای کمک به آزادی زندانیان جرائم غیرعمد، آسیب دیدگان ناشی از کرونا و... پول زیادی هم جمع شد. هم این پول برای کمک‌های نوع دوستی است و ریالی صرف ورزش زورخانه‌ای نمی‌شود. در این 6 سال تمام تیم‌ها را با هزینه هیأت اعزام کردیم.

  در چه قسمتی مشکل دارید و ورود یک ورزشکار به این رشته چقدر هزینه دارد؟
خاکسار: دغدغه اصلی ما فقر تجهیزات است. ما نیاز به تجهیزات جدید داریم. بودجه هیأت کفاف تأمین تجهیزات را نمی‌دهد و همین که با این وضعیت گرانی تیم‌ها را اعزام کنیم، اقدام بزرگی است. وزارت ورزش و فدراسیون قول داده اند که به همه استان‌ها برای خرید تجهیزات کمک مالی داشته باشند. همچنان منتظریم. ورود ورزشکاران به این رشته هزینه آنچنانی ندارد. فقط باید شلوارک و تی شرت خریداری کند که نزدیک به 400 هزار تومان می‌شود. آموزش هم با ماست.

  بیشترین گرایش به این رشته چه رده سنی است؟
خاکسار: نونهالان بیشترین گرایش را دارند و برای جذب بیشتر ورزشکاران برنامه‌ریزی داریم. البته پیشکسوتان بر نمی‌تابند. می‌گویند رده‌های سنی ورزش باستانی را خراب می‌کنند. آنها سنتی کار می‌کنند و رده‌های سنی ما بیشتر حرکات نمایشی را تمرین و مسابقه می‌دهند. به هر حال این ورزش به سمت نوآوری پیش رفته و آنها باید تفکر خود را تغییر بدهند. ما هم در بخش سنتی و هم نمایشی فعالیت داریم و تأثیر برهم ندارند. امروزه این ورزش برای ترویج در سطح جهان نیاز به جذابیت در کنار علم روز داشت و به همین دلیل دستخوش تغییراتی شد که مثمرثمر هم بود.

  در المپیاد استقبال بی نظیر از میزبانی همدان را شاهد بودیم.
خاکسار: دقیقا. فکرش را هم نمی‌کردیم با وجود اینکه تحصیل مدارس آغاز شده، این تعداد ورزشکار و استان در المپیاد استعدادهای برتر ورزش‌های زورخانه‌ای به میزبانی همدان شرکت کنند. 28 تیم و 430 ورزشکار به این المپیاد آمدند که نشان داد که گرایش به این رشته زیاد شده است. جزو بیشترین ورزشکار شرکت کننده در بین رشته‌های ورزشی المپیاد بودیم.

  آیا امتیاز تشویقی هم شامل قهرمانان این ورزش می‌شود؟
خاکسار: خیر متأسفانه. چون مسابقات کمی در این ورزش برگزار می‌شود. البته سردار باران چشمه که قبلا هم در ستاد نیروهای مسلح بوده در تلاش است که قهرمانان ما هم از تسهیلات ویژه هم بهره مند شوند. باید مسابقات ملی و فراملی بیشتر شوند.

  این ورزش در سطح جهانی چطور هست؟
خاکسار: بالغ بر 60 کشور در این ورزش فعالیت دارند. بیشترین فعالیت در افغانستان، آذربایجان و عراق بیشتر است. کشورهای شرق آسیا هم خوب کار می‌کنند. در مقطعی کشور آذربایجان مدعی بود که این ورزش برای آنها است و با موضع گیری کشورمان، آنها عقب نشینی کردند. البته این کشور سرمایه‌گذاری خیلی خوبی داشته و جزو مدعیان است.

  این ورزش آیا جایگاه فرهنگی دارد؟
خاکسار: در کشور ستاد فرهنگ پهلوانی داریم هنوز به صورت استانی اجرایی نشده است. رهبر معظم انقلاب هم فرموده اند که ورزش باستانی کشورمان یک تاریخ و یک فرهنگ محسوب می‌شود. به نظرم مسوولان باید بیشتر توجه کنند. انتظار داریم شورای فرهنگی عمومی استان همدان به نقش مهم این ورزش به عنوان یک گنجینه فرهنگی و تاریخی توجه کند. این آمادگی را داریم که در این شورا حضور یافته و به اهمیت ورزش‌های زورخانه‌های بپردازیم.

 اگر برنامه عصر جدید مهیا شود، همدان امکان حضورش را دارد؟
خاکسار:چرا که نه. دانشگاه آزاد همدان قهرمان ورزش‌های زورخانه‌ای کشور است و قطب دانشگاهی محسوب می‌شویم. در کشور هم جزو 6 استان برتر کشور هستیم. در جشنواره عصر امید در مصلی تهران هم تیم همدان به نمایندگی از دانشگاه آزاد کشور حضور یافت و در چهار روز برگزاری برنامه، بیشترین مخاطب را داشتیم. بنابراین می‌توانیم این توانمندی را در برنامه تلویزیونی عصر جدید هم داشته باشیم.