هگمتانه، گروه گردشگری - زهرا ذوالفقاری: دستکند زیرزمینی سامن که ساختاری منحصر به فرد در دنیا دارد با بیش از دو هزار و 500 سال قدمت یکی از دستکندهای استان همدان در کنار دستکند ارزانفود است که در دنیا منحصر به فرد است.
به گزارش خبرنگار هگمتانه، سال‌ها قبل در شهر سامن یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران زمین از دیار هگمتانه، شنیده می‌شد که زیر خانه‌های این شهر کوچک، زاغه‌هایی وجود دارد که زیر خاک پنهان شده است، این شنیده‌ها ادامه داشت تا اینکه در سال 1384 هجری شمسی شرکت مخابرات مشغول کار بود که یکی از تیرهای مخابرات به جایی گیر می‌کند، گیر کردن تیر مخابرات همان و بیرون زدن یکی از کانال‌های شهر زیرزمینی همان و اینگونه می‌شود که آن زاغه‌هایی که سال‌ها فقط در زبان‌ها جاری بود، حالا سر از خاک برمی‌آورد.
معاون گردشگری میراث فرهنگی استان همدان که در سال 1384 مسؤول میراث فرهنگی شهرستان ملایر بود و بعدها به عنوان سرپرست تیم کاوش دستکند سامن فعالیت داشت، با اشاره به داستان کشف شهر زیرزمینی سامن، اظهار کرد: آن سال‌ها به دنبال راهی برای ورود به دستکندهای زیرزمینی سامن بودیم و فقط همه چیز در حد شنیده بود و زمانی که مخابرات به طور اتفاقی یکی از کانال‌ها را پیدا کرد، به سختی وارد کانال شدیم و همه جا پر از خاک بود و چند اتاق قابل دسترسی بود که همانجا اجازه کار به مخابرات داده نشد.
علی خاکسار در همین خصوص ادامه داد: از سال 1384 تا 1386 فضا برای کاوش آماده می‌شد که سرانجام در سال 1386 توانستیم کاوش را آغاز کنیم که یک فصل به پاکسازی گذشت و سال 1387 به طور رسمی کاوش‌ها شروع شد.
وی در ادامه سخنانش در مورد دستکند زیرزمینی سامن اظهار کرد: از آن سال به بعد در دستکند زیرزمینی سامن 6 فصل کاوش انجام شد که در کنار آن کارهای مطالعاتی نیز صورت گرفت.
معاون گردشگری میراث فرهنگی استان همدان اضافه کرد: در خصوص قدمت دستکند سامن هنوز به قطعیت نرسیده‌ایم که دوره اول ایجاد آن کی بوده است، اما بر اساس کشفیات آن متوجه شدیم که دستکند زیرزمینی سامن برای یک دوره طولانی به عنوان گوردخمه استفاده می‌شد که مربوط به دوره اشکانی است.
خاکسار بیان کرد: اما این حجم از دستکند آن هم در یک بستر سنگی تنها برای تدفین نبوده است، پس می‌توان گفت که این دستکند قبل از دوره اشکانی ایجاد شده است که البته نمی‌توان دقیق گفت که با چه هدفی است که ممکن است بخشی برای مراسم آیینی باشد.
وی عنوان کرد: دستکند سامن پس از دوره اشکانی یعنی در دوره‌های اسلامی به عنوان پناهگاه استفاده می‌شد که از اوایل اسلام، قرون میانه و متأخر اسلامی، لایه‌های بسیاری از اشیا را شناسایی کردیم که در طول این مدت استفاده می‌شده است.
خاکسار در ادامه افزود: اما نکته جالب این بود که در دوره‌های بعد از اشکانی، اسکلت‌هایی که مربوط به دوره اشکانی است را پاکسازی نکرده بودند و روی همان سطح استقرار داشتند.
وی ابراز کرد: در دوره اشکانی و قبل از آن بر این باور بودند که جسد ناپاک است و از همین رو اجساد را در دستکند سامن که بستری سنگی دارد همینطور روباز رها می‌کردند و پس از اینکه جسد از بین رفته است و فقط استخوان باقی می‌ماند آن را در یک جا جمع می‌کردند و نفر بعدی را دفن می‌کردند که توده‌های استخوانی 11 نفر را یک جا کشف کردیم.
خاکسار در ادامه سخنانش گفت: دستکند زیرزمینی سامن دارای 80 اتاق است که در مسیری به وسعت 3 هکتار جای گرفته است و دارای ارتفاع‌های مختلف از 180 تا 150 سانتی متر است.
وی به شگفتی‌های دستکند سامن اشاره و بیان کرد: 2 هزار و 500 سال قبل این دستکند در دل سنگ کنده شده است که برای ما معما است.
چندی پیش فرصتی پیش آمد تا با علی خاکسار که مسؤول کاوش‌های دستکند سامن نیز هست همراه شویم و گشتی را در دستکند زیرزمینی سامن داشته باشیم.
پله‌های سنگی را که تعداد آنها نزدیک به 20 پله از سنگ می‌رسد طی می‌کنیم وارد تونلی با سقف نسبتاً کوتاه می‌شویم، با وجود اینکه هوای بیرون بسیار گرم است، داخل دستکند خنک است به سمت راست که حرکت می‌کنیم خنکی بیشتر می‌شود. دیوارها و سقف همه از سنگ است، درست در سمت چپ قناتی از دل دستکند عبور می‌کند که خنکای آب آن فضا را مطبوع کرده است، جلو می‌رویم از تونل‌های باریک که باید به حالت خمیده از آن عبور کرد وارد اتاق‌ها می‌شویم، کانال‌ها یکی پس از دیگری قرار گرفته است، جلوتر بوی خاک نیز به خنکی فضا اضافه می‌شود. اتاق‌ها توسط چراغ‌های پیه‌سوزی که از روی نمونه‌های کشف شده ساخته شده است روشن است، در اینجا هنر و شگفتی با هم درآمیخته است و همه چیز به صورت عجیبی انسان را شگفت‌زده می‌کند.
خاکسار در حال بازدید از دستکند سامن اظهار کرد: کاربری نخست دستکند برای مراسم آیینی و مذهبی و پس از دوره تاریخی در دوره اشکانی به عنوان گوردخمه استفاده شده است و پس از آن در دوره‌های آل بویه، ایلخانی، سلجوقی و حتی قاجار به عنوان پناهگاه استفاده شده است.
خاکسار با بیان اینکه کاوش‌ها باز هم ادامه خواهد داشت، بیان کرد: از سال 1394 کاوش‌ها متوقف شد و اکنون به عنوان پایگاهی است که هر سال اعتباراتی به آن تعلق می‌گیرد و از سال 1394 تاکنون به مرمت آن پرداخته‌ایم تا آماده بازدید گردشگران شود.
وی با اشاره به اینکه از سال 1384 تاکنون 2 و نیم میلیارد تومان هزینه شده است، اظهار کرد: دستکند سامن با توجه به ساختار سنگی و گرانیتی که دارد در دنیا منحصر به فرد است و با توجه به کشف اسکلت‌های انسانی در آن نیز ویژه و خاص است.
معاون گردشگری میراث فرهنگی همدان اظهار کرد: اسکلت‌ها در اینجا در معرض فرسایش بود که اکنون در اداره ملایر است و در باکس‌های یونولیت نگهداری می‌شود که قرار است 60 اسکلت انسانی به ویترین‌های داخل دستکند اضافه شود.
خاکسار به یافته‌های دستکند سامن طی کاوش‌ها اشاره کرد و گفت: یافته‌های بسیار جالبی از دستکند کشف شده است که شامل انواع ظروف سفالی، پیه‌سوزهای تک شعله، پایه‌دار، ساده و... است که گنجینه شده‌اند.
وی ادامه داد: اما چند یافته ویژه هم از دستکند داشتیم، یک مهر عقیق به ارتفاع 1.3 سانتی متر و عرض 0.8 سانتی متر که روی آن نقش یک زن حک شده است که روی دوش خود چوبدستی دارد و یک دستش یک طناب را می‌کشد که من این مهر را با 18 مهر دیگر مقایسه کردم که مربوط به دوره اشکانی است.
خاکسار اضافه کرد: یک ظرف مسی شامل یک جام و یک تاس و یک کفگیر آهنی کشف شد که پس از پاکسازی تاس روی آن قلم‌زنی ظریفی کشف شد که شامل نقوش اسلیمی و اشعاری بود.
وی با اشاره به اینکه 3 مصرع از این شعر را توانستم بخوانم اما یک مصرع را نه و هرجا سخنرانی داشتم و رفته‌ام گفته‌ام کسی که بتواند این مصرع را کامل کند، هدیه ویژه‌ای به او می‌دهم، به این شعر اشاره کرد و گفت: یک جرعه اگر ز تاس ما نوش کنی، غم‌های نهان جمله فراموش کنی و مصرع سوم قابل خواندن نیست و مصرع چهارم می‌گوید: عشاق جهان به غمزه مدهوش کنی، که این تاس مربوط به دوره ایلخانی است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان پیش‌بینی کرد دستکند سامن برای عید نوروز میزبان گردشگران باشد.
محسن معصوم‌علیزاده در گفت‌وگویی با اشاره به سفری که عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی دی‌ماه سال گذشته به شهرستان ملایر داشت، اظهار کرد: افتتاح مرحله نخست گردشگری شهر زیرزمینی سامن یکی از برنامه‌های مهم وزیر میراث فرهنگی بود که وی در بازدید از این مجموعه تأکید کرد تمامی شیوه‌نامه‌های لازم و موارد ایمنی برای بازدید عموم باید رعایت شود سپس این مجموعه بازگشایی شود.
معصوم‌علیزاده ادامه داد: پس از آن پیشنهاد شد کارشناسان وزارت میراث فرهنگی بازدیدی از مجموعه داشته باشند و پیشنهادات و راهکارهای اجرایی خود برای رعایت موارد ایمنی مجموعه را بیان کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان تأکید کرد: در حال حاضر این بازدید انجام شده است و به محض تأیید برنامه تأمین موارد ایمنی توسط وزارتخانه، طرح اجرا خواهد شد.
معصوم‌علیزاده با بیان اینکه این طرح طی ماه‌های آینده اجرا خواهد شد، مطرح کرد: تلاش می‌کنیم مجموعه "دستکند سامن" برای عید نوروز میزبان گردشگران علاقه‌مند از سراسر کشور باشد.
وی به مذاکرات انجام شده با شهرداری سامن برای تأمین نیروی انسانی مجموعه نیز اشاره کرد و گفت: برای اقدامات تکمیلی "دستکند سامن" حدود دو میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی می‌کنیم که از محل سفر رئیس‌جمهور مصوب شده و در صورت تخصیص می‌توانیم به عنوان یک جاذبه گردشگری بی‌نظیر در این شهرستان و استان از آن استفاده کنیم.
شهر زیرزمینی سامن در جنوب غربی شهرستان ملایر و در شهر سامن واقع شده‌ است. این شهر در سال 1384 به‌طور اتفاقی کشف شد. باستان‌شناسان هسته اولیه شهر را متعلق به قبل از دوره اشکانیان می‌دانند که در طول تاریخ به وسعت آن افزوده شده‌ است. آثار تاریخی سامن نشان از قدمت این شهر دارند، علاوه بر شهر زیرزمینی سامن یک برج قدیمی به نام «خانقلی» در مرکز شهر و یک امامزاده که ساختار بنای آن به دوره ایلخانی می‌رسد و به نظر می‌رسد سردابه‌ای تاریخی را نیز در خود جای داده، در این شهر است. این شهر به صورت دستکند بر بستری از سنگ گرانیت قرار دارد قسمت عمده این شهر زیر زمینی در زیر شهر سامن قرار دارد.