هگمتانه، گروه کتاب - اعظم مهری: کتاب محلات همدان با پژوهش و نگارش علی جهانپور در راستای آشنایی با ساختار تاریخی و اجتماعی محلات قدیمی همدان توسط انتشارات طلوع غرب الوند با قیمت 350هزار تومان به تازگی منتشر شده است.
این کتاب ناگفته‌های بسیاری را درخصوص ساختار تاریخی و اجتماعی محلات قدیم همدان بیان می‌کند و در متن خود به نکات جالب و قابل توجهی پرداخته است که مطمئنا برای خوانندگان امروزی بسیار جذاب و خواندنی است.
نویسنده و محقق پیشکسوت همدانی در گفتگو با گروه کتاب هگمتانه گفت: درباره محلات همدان قبلا هم مطالب خوبی نوشته شده است، از جمله آقای آژنگ که خیلی روی فرهنگ همدان کار کرده است، همین طور آقای نیلی کتابی به نام فرهنگ کوچه‌های همدان دارد و... اما آنچه انگیزه‌ای شده که من راجع به محلات قدیمی همدان کار کنم نکاتی بود که از نظر دیگر عزیزان پنهان مانده بود.
علی جهانپور با اشاره به اینکه برای آگاهی دادن به مردم این کتاب را نوشتم، افزود: مردم و مسؤولین شهر همدان باید بدانند ما چه داشته‌ایم و آنچه اکنون نیمه نفسی از آن باقی مانده آیا قابل احیا هست و چه کارهایی می‌توان برایش انجام داد.
دژتپه ها؛ علت ماندگاری همدان از 4-5 هزار سال پیش تا کنون
وی یادآور شد: یکی از نکاتی که توجهی به آن نشده است، تپه‌هایی است که در شهر همدان وجود دارد و اینکه چرا همدان را در تپه‌ها ساخته اند.
جهانپور اضافه کرد: همه شهرهای ایران در یک دشت و فضای باز و یا بین دو کوه و در دره‌ها ساخته شده‌اند اما همدان در بین تپه‌ها ساخته شده است.
وی ادامه داد: وقتی گروهی متجاوز وارد شهری می‌شدند، همه را می‌کشتند و غارت می‌کردند، اما علت ماندگاری همدان از 4-5 هزار سال پیش همین تپه هاست که می‌توان آن‌ها را دژتپه نامید.
این نویسنده پیشکسوت با بیان اینکه افراد در جنگ و درگیری در قسمت‌های بلندی و بالاتر، مسلط‌تر هستند و می‌توانند با سنگ‌پرانی، آتش‌پرانی و یا تیراندازی بر دشمن پیروز شوند، اظهار کرد: در گذشته اهالی محل خودشان و یا زیر نظر حکومت شهر همدان، دژی بالای تپه ساخته بودند و همیشه عده‌ای در آن محل حواسشان به شهر بود و همین باعث ماندگاری شهر همدان شده است.
وی افزود: در کتاب محلات همدان به این تپه‌ها دقت و توجه کرده‌ام، هرچند که هر کدام از این تپه‌ها خود یک کتاب، سخن است، مثلا تپه مصلی یا سنگ شیر یا حاج عنایت یا باباطاهر همه فعال بوده و کلی کارایی داشته‌اند.

  یخچال‌هایی که برای همدان حیاتی بود
علی جهانپور خاطر نشان کرد: نکته دیگر که در گذشته برای همدان حیاتی بود، یخچال هاست که از 200-300 سال پیش در زمستان‌ها برای تابستان یخ پیش‌بینی می‌کردند.
وی ادامه داد: همدانی‌ها یخچال‌هایی در نقاط مختلف شهر درست کرده بودند و در ماه آذر(قوس) آب چشمه‌ها را به این یخچال‌ها هدایت می‌کردند تا یخ بزند و انبار شود.
نویسنده و محقق پیشکسوت همدانی اضافه کرد: ساختار یخچال‌ها به این شکل بود که 1.5 متر زمین را می‌کندند و 1.5 متر هم روی آن دیواره‌ای می‌ساختند که در مجموع محوطه‌ای با دیواره‌هایی حدود 3 متر را تشکیل می‌داد، این اتاقک‌ها طاق خشتی داشتند و کاهگلی بودند که این خود برایشان دیواره‌ای عایق ایجاد می‌کرد.
جهانپور اضافه کرد: بعد از انبار کردن یخ‌ها در این اتاق‌ها، در یخچال را با خشت و گل اندود می‌کردند و برف زمستانی روی آن را می‌پوشاند، به طوری که یخچال‌ها زیر برف گم بودند تا فروردین ماه که کم‌کم برف‌ها آب می‌شد و از اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد این یخچال‌ها را یکی یکی باز می‌کردند تا یخ آن به مصرف مردم برسد.

  یخچال سعیدیه، آخرین یخچالی که در تابستان باز می‌شد
وی افزود: یخچال‌ها را از پایین شهر باز می‌کردند که هوای گرم‌تری داشت، و یخچال‌های بخش جنوبی شهر دیرتر باز می‌شدند، مثلا یخچال سعیدیه آخرین یخچالی بود که در اواخر تابستان باز می‌شد.
علی جهانپور یادآور شد: محوطه سریخچال، به این علت بدین نام معروف شده است که یخ‌هایی که از یخچال‌ها بیرون می‌آوردند، در آن محوطه به فروش می‌رسید و بین مردم توزیع می‌شد.
وی با اشاره به اینکه با افراد بسیاری برای تالیف کتاب گفتگو کرده ام گفت: حتی با کارگر یخچال بیشه نیز در این باره صحبت کردم، یخچالی که اکنون در محوطه باغ ایرانی واقع شده و به ساختمان هلال احمر تبدیل شده است.

  یخ اناری یخچال بیشه
جهانپور ادامه داد: در دهه 70 بود که با کارگر یخچال بیشه صحبت می‌کردم و او می‌گفت که یخ‌گیری ما با جاهای دیگر متفاوت بود.
وی افزود: آنها کردو‌ها یا کرت‌هایی در زمینی درست می‌کردند و آن را با دیواره 30سانتی در قالب‌های 5در5 تا نصفه پر از آب می‌کردند و در چند مرحله دانه‌های انار را در آب می‌ریختند، به این ترتیب در یخچال بیشه یخ اناری درست می‌شده است که حتی از تهران برای خرید آن کامیون‌ها به همدان می‌آمده‌اند.

  6  فاکتور لازم، برای محله بودن
این محقق همدانی درباره 6 فاکتور لازم برای محله بودن گفت: محلات همدان وقتی اسم محل به خود می‌گرفتند که چشمه، چمن، بازارچه، مسجد، حمام و گورستان داشته باشند.
وی ادامه داد: اهالی برای رفع کمبود‌های محله رقابت می‌کردند تا پرچم داشته باشند و در ایام عزاداری ماه محرم بتوانند دسته دربیاورند.
علی جهانپور با اشاره به اینکه یکی دیگر از مسائلی که در کتاب به آن پرداخته‌ام، چشمه- قنات‌های همدان است، خاطرنشان کرد: همدان اصلا چشمه و قنات نداشته، بلکه چشمه-قنات داشته است. به این معنا که نه چشمه است نه قنات ولی هردوی آنهاست.
وی بیان کرد: مثلا از پشت بیمارستان اکباتان به آن طرف بیابان بوده است، پشت بیمارستان و باغ نظری یک استخر گلی بود که به آن اِصیل می‌گفتند، اطراف آنجا چاهی می‌کندند به نام مادرچاه و از کمر این چاه جویی درست کرده بودند که به کلپا می‌آمد و مظهر چشمه کلپا بود. به این راهی که آب از چاه به چشمه می‌رسد قنات می‌گفتن و هر دو باهم چشمه-قنات نامیده می‌شدند که تمام چشمه‌های همدان به همین شکل بود.
وی با اشاره به اینکه بعضی از چشمه-قنات‌ها خیلی پرآب بود و خانه به خانه عبور می‌کرد گفت: مردم خیلی رعایت بهداشت آب را می‌کردند و در خانه‌ها حوض خانه وجود داشت و اعتقاد داشتند که وضو را باید در حوض گرفت و هرگز ظرف و لباس در این آب‌ها نمی‌شستند.
  24محله همدان و زبان‌های خاص خودشان
جهانپور یادآور شد: همدان 24 محله داشته که شامل همه این فاکتور‌ها بوده و روزهای محرم اجازه دسته درآوردن داشته است. بیشتر این 24 محله زبان خاص خودشان را داشتند، مثلا بختیاری‌ها یا جولانی‌ها یا ورمزیاری‌ها یا قاشق‌تراشان و... که باعث می‌شد مردم همدان صاحب 7تا8 زبان باشند.
وی افزود: فرهنگ و آداب و رسوم و زبان هر محله با دیگری متفاوت بود و اهالی محله‌ها با جاهای دیگر قاطی نمی‌شدند و در فامیل خودشان ازدواج می‌کردند.
وی خاطرنشان کرد: مثلا محله قاشق تراشان بیشتر یهودی بودند وبه زبان عبری صحبت می‌کردند، یا کوره وندها زبان خودشان را داشتند، اما محله کلپا و یا امامزاده یحیی (ع) لهجه خاص خودشان را داشتند.
این محقق همدانی تأکید کرد: به زبان و فرهنگ محلات پرداخته نشده است و اگر انرژی و توانش را داشتم الفبای آن را پیدا می‌کردم.

  وجود 35 مسجد بالای 100 سال در محلات همدان
علی جهانپور با بیان اینکه 35 مسجد بالای 100 سال در محلات همدان وجود دارد، گفت: مساجد یک دنیا سخن دارند؛ اینکه بانی مسجد که بوده، چه کسی مسجد را ساخته، چگونه نگهداری شده و... مردم در گذشته برای ساخت مسجد نذر می‌کردند، یکی آجر، گچ، مصالح می‌آورد و یکی کار می‌کرد و می‌ساخت، که هرکدام خاطرات بسیار زیبایی دارند و نشان می‌دهد که چقدر انسان‌ها با گذشت بودند و خدمت می‌کردند.
وی یادآور شد: تقریبا 4-5 امامزاده در محلات قدیمی همدان داریم مثل امامزاده یحیی(ع) و یا امامزاده عبدالله(ع).
نویسنده کتاب محلات همدان ابراز کرد: قدیمی‌ترین مسجد همدان، مسجد کلبعلی است که 380 سال عمر دارد و از دوره صفویه به جا مانده است.
بنای شهر جدید همدان روی شهر قدیمی
علی جهانپور خاطرنشان کرد: در زمان پهلوی اول یواش یواش ماشین و وسایل موتوری در شهرها بیشتر شدند و مجلس تصویب کرد که هر شهری می‌تواند برای خودش میدان و خیابان بسازد و همدان از آن شهرهایی بود که متأسفانه ساخت شهر جدیدش را روی شهر قدیمی شروع کردند.
وی با اشاره به اینکه کارل فریش مهندس آلمانی بود که نقشه همدان را با نام نقشه باروک تهیه کرد، افزود: نقشه همدان تحت تأثیر هفت قلعه دوران ماد در همدان طراحی شد.
جهانپور ادامه داد: در خاطرات فریش خواندم که بیش از یک ماه نقشه را در همدان می‌چرخانده که خیابان‌ها مسجد جامع همدان یا امامزاده عبدالله(ع) یا شاهزاده حسین یا آرامگلاه بوعلی، آرامگاه استرومردخای، تپه هگمتانه و دیگر بناهای تاریخی همدان را نگیرد.
وی تصریح کرد: ساخت خیابان‌ها باعث شد بسیاری از فضاهای قدیمی از بین برود مثلا محله سبزواری که در سرتاسر خیابان بوعلی کنونی بوده به طور کامل از بین رفته است.

  پوشیدن روی رودخانه‌های همدان به محلات لطمه زد
علی جهانپور تأکید کرد: پوشیدن روی رودخانه داخل شهر هم مساله دیگری بود که به محلات همدان لطمه زد. رودخانه‌ای که از دره مرادبیگ می‌آمد، از میدان جهاد وارد شهر می‌شد و از گازران در شمال شهر خارج می‌شد.
وی اضافه کرد: به این رودخانه آلوسگرد ( آلوسجرد) می‌گفتند و دو علت برایش وجود دارد؛ یکی اینکه گرد یعنی شهر و آلوس نوعی زردآلوی بسیار خوشمزه بوده که یعنی شهر زردآلوها و دوم اینکه آلوس به زنان زیبا می‌گفتند و در دره زنان زیبایی بوده است.
17آسیاب آبی در دوطرف رودخانه همدان
جهانپور یادآور شد: از اول شهر تا آخر شهر در کنار این رودخانه 17 آسیاب آبی وجود داشته که یکی از این آسیاب‌ها پیش مسجد شریف الملک بوده است و یکی هم اول خیابان بین النهرین و نزدیک میدان دانشگاه.
وی گفت: کتاب محلات همدان را نوشتم تا مردم هرچه بیشتر درباره شهرشان بدانند و آگاه باشند.