هگمتانه، گروه گفت‌وگو - زهره عباسی صالح: مکتب‌خانه‌ها، نهادهای آموزشی سنتی ایران، که به‌ ویژه در دوران‌های پیش از تأسیس مدارس جدید در ایران نقش مهمی ایفا می‌کردند، به عنوان مراکزی برای آموزش قرآن، خواندن، نوشتن و مفاهیم دینی شناخته می‌شدند؛ این مکتب‌ها به عنوان اولین گام‌های آموزش رسمی در ایران، در بسیاری از مناطق کشور، از جمله همدان، نقش مهمی در تربیت نسل‌های مختلف و انتقال فرهنگ ایرانی ایفا کرده‌اند.
به گزارش هگمتانه؛ مکتب‌خانه‌ها به عنوان یکی از ارکان اساسی نظام آموزشی سنتی ایران، نقش بسزایی در انتقال دانش و فرهنگ ایفا کرده‌اند. این مراکز آموزشی در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، از جمله در دوران‌های اسلامی و دوره‌های بعدی، برای تربیت نسل‌های مختلف جامعه طراحی شده بودند.
مکتب‌خانه‌ها به ویژه در دوران‌های قدیم به عنوان اولین و مهم‌ترین نهادهای آموزشی در کشور شناخته می‌شدند و در بسیاری از مناطق ایران، از جمله همدان، نقش پر رنگی در آموزش و پرورش نسل‌های مختلف ایفا کردند.
تاریخچه شکل‌گیری مکتب‌خانه‌ها در ایران
پیشینه آموزش در ایران به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد، اما در دوران اسلامی و به‌ ویژه پس از ورود اسلام به ایران، آموزش و تعلیم رسمی شکل‌گیری مکتب‌خانه‌ها به عنوان نهادهای آموزش ابتدایی در میان مردم آغاز شد. مکتب‌خانه‌ها در واقع پاسخ ایران به نیازهای آموزشی جامعه‌ای بودند که به دنبال تربیت افراد با اصول دینی، اخلاقی و علمی بودند.
در دوران صفویه، با گسترش مدارس مذهبی و ایجاد نهادهای آموزشی دینی، مکتب‌خانه‌ها نیز به عنوان مراکز ابتدایی برای آموزش قرآن، خواندن، نوشتن و مفاهیم پایه‌ای علمی شکل گرفتند. در آن دوران، مکتب‌خانه‌ها بیشتر به‌ عنوان یک نهاد آموزشی مذهبی شناخته می‌شدند و به آموزش علوم دینی و قرآن متمرکز بودند. این روند در دوران قاجار نیز ادامه یافت، اما با تأسیس مدارس جدید و تغییرات در نظام آموزشی کشور، جایگاه مکتب‌خانه‌ها با تحولات مختلف مواجه شد.
تاریخچه مکتب‌خانه‌ها در همدان
همدان، یکی از شهرهای باستانی و فرهنگی ایران، همیشه به‌ عنوان یک مرکز فرهنگی و علمی شناخته می‌شده است. در این استان، مانند دیگر مناطق ایران، مکتب‌خانه‌ها نقش مهمی در آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان داشتند. مکتب‌خانه‌ها در همدان، به‌ ویژه در دوران قاجار، رونق زیادی داشتند. این مکتب‌خانه‌ها بیشتر در مساجد و خانه‌ها تشکیل می‌شدند و محل‌هایی برای آموزش ابتدایی بودند که کودکان در آن‌ها با مفاهیم اولیه دینی، قرآن، خواندن، نوشتن و حساب آشنا می‌شدند.
در این دوره، بسیاری از معلمان مکتب‌خانه‌ها افرادی مذهبی و متعهد بودند که علاوه بر آموزش مسائل علمی، به‌ ویژه دروس دینی، تأکید ویژه‌ای بر اخلاقیات و رفتارهای اسلامی داشتند. مکتب‌خانه‌ها در همدان به‌ عنوان یک نهاد اجتماعی نیز عمل می‌کردند و بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی در این فضاها بحث و تبادل نظر می‌شدند. از این رو، مکتب‌خانه‌ها علاوه بر نقش آموزشی خود، در تقویت هویت اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز مؤثر بودند.
ویژگی‌های مکتب‌خانه‌های همدان
مکتب‌خانه‌های همدان ویژگی‌های خاصی داشتند که آن‌ها را از سایر مناطق متمایز می‌کرد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این مکتب‌خانه‌ها، معلمان برجسته‌ای بودند که در این مدارس فعالیت می‌کردند. معلمان مکتب‌خانه‌های همدان معمولاً افرادی متعهد و متخصص بودند که علاوه بر دانش، اهمیت زیادی به رفتار و اخلاق دانش‌آموزان می‌دادند. این معلمان، عمدتاً افرادی مذهبی بودند که دروس دینی، اخلاقی و اجتماعی را به‌ طور هم‌زمان به کودکان و نوجوانان آموزش می‌دادند.
فضای آموزشی مکتب‌خانه‌های همدان نیز به‌ طور معمول ساده و کوچک بود. این مکتب‌خانه‌ها بیشتر در مساجد یا خانه‌های بزرگ واقع می‌شدند و کودکان به‌ صورت گروهی در این فضاها تحصیل می‌کردند. یکی از ویژگی‌های مهم این مراکز، توجه ویژه به آموزش قرآن و مفاهیم دینی بود. در واقع، مکتب‌خانه‌ها علاوه بر آموزش دروس ابتدایی، بستری برای ترویج فرهنگ دینی و اخلاقی جامعه به‌ شمار می‌رفتند.
نقش مکتب‌خانه‌ها در جامعه همدان
مکتب‌خانه‌ها در همدان، علاوه بر نقش آموزشی خود، به‌ عنوان کانون‌های اجتماعی و فرهنگی نیز عمل می‌کردند. در این فضاها، علاوه بر آموزش، روابط اجتماعی میان افراد برقرار می‌شد و بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی مورد بحث و تبادل نظر قرار می‌گرفت. مکتب‌خانه‌ها، به‌ ویژه در دوره‌های تاریخی گذشته، مکانی برای تجلی هویت فرهنگی و اجتماعی بودند که تأثیر زیادی بر شکل‌گیری و حفظ فرهنگ ایرانی در این منطقه داشتند.
در دوران قاجار، مکتب‌خانه‌ها به‌ عنوان مراکزی برای آموزش خواندن و نوشتن، علاوه بر دروس دینی، به‌ عنوان محلی برای یادگیری زبان فارسی و فنون نگارش نیز شناخته می‌شدند. این امر باعث شد که نسل‌های زیادی از جوانان همدانی به دانش‌هایی دست یابند که به آن‌ها در زندگی اجتماعی و فرهنگی خود کمک می‌کرد.
تحولات و تغییرات مکتب‌خانه‌ها در دوران معاصر
با ورود آموزش مدرن در دوران پهلوی، مکتب‌خانه‌ها به‌ تدریج جای خود را به مدارس جدید دادند. تحولات آموزشی در این دوره، همراه با تغییرات ساختاری در نظام آموزشی ایران، موجب شد که بسیاری از مکتب‌خانه‌ها یا به مدارس ابتدایی تبدیل شوند یا به طور کلی از بین بروند. این تحول، اگرچه به بهبود کیفیت آموزشی منجر شد، اما موجب از دست رفتن برخی از ویژگی‌های خاص مکتب‌خانه‌ها، به‌ ویژه در حوزه‌های دینی و اخلاقی شد.
با وجود این تحولات، آثار و یادگارهای مکتب‌خانه‌ها هنوز در برخی از مناطق ایران، از جمله همدان، باقی‌ مانده‌اند. مکتب‌خانه‌های تاریخی که در گذشته فعالیت می‌کردند، همچنان در یادها و خاطرات مردم همدان به‌ عنوان نمادهایی از گذشته فرهنگی و آموزشی باقی مانده‌اند. این میراث فرهنگی، به‌ ویژه در زمینه آموزش ابتدایی و مفاهیم دینی، همچنان در روند آموزش‌های نوین تأثیرگذار است.
در مجموع مکتب‌خانه‌ها در همدان نقش مهمی در شکل‌دهی به تاریخ آموزش و پرورش این منطقه ایفا کردند. این مراکز آموزشی نه‌تنها در آموزش ابتدایی بلکه در ایجاد و تقویت هویت اجتماعی و فرهنگی مردم همدان نقش داشتند. اگرچه امروزه مکتب‌خانه‌ها جای خود را به مدارس جدید داده‌اند، اما تاریخ و میراث فرهنگی آن‌ها همچنان بخشی از تاریخ آموزش در ایران به‌ شمار می‌آید. این تاریخ و فرهنگ می‌تواند به‌ عنوان نقطه‌ای برای پژوهش‌های بیشتر در زمینه نظام‌های آموزشی سنتی ایران و آثار آن‌ها در جامعه‌های محلی همچنان مورد استفاده قرار گیرد.