هگمتانه، گروه گردشگری: شهر همدان، شهری کهن با پیشینه چند هزار ساله است که تاریخش بر تار و پود شهر آشکار است. معماری شهر به سبک باروک و به شکل دایره‌ای ساخته شده است و خیابان‌های اصلی در نهایت به میدان اصلی شهر می‌رسند. یکی از جاذبه‌های گردشگری همدان، محله‌های قدیمی مانند جولان، حکیم‌خانه، کوچه جودا، قاشق تراشان و کوچه صابونیا است که هنوز رنگ و بوی تاریخ صفوی و قاجار را به خود دارند.
به گزارش خبرنگار هگمتانه، گردشگری امروزه آنچنان وسیع شده و انواع مختلفی را در بر می‌گیرد، گردشگری اکنون صنعتی پویا محسوب می‌شود که می‌تواند در رونق اقتصادی منطقه و استان تأثیر بسزایی داشته باشد، به ویژه در مناطقی که صنعتی نیست گردشگری می‌تواند به عنوان اقتصاد سودآور وارد عمل شود.
یکی از حوزه‌های مورد علاقه گردشگران داخلی و خارجی، گشت و گذار در محله‌های قدیمی است، محله‌هایی که بوی تاریخ می‌دهد و از آن آپارتمان‌های سر به فلک کشیده خبری نباشد.
همدان که نامش به بلندای تاریخ است، دارای محله‌های قدیمی بسیار زیبا بوده که نام قدیم آن چمن است، محله‌های قدیمی با آن خانه‌های حیاط‌دار بزرگ و معماری خاص در قسمت‌های مختلف شهر قرار داشته است، هر چند اکنون این محله‌ها دست‌خوش سبک زندگی کنونی شده است، اما هنوز هم چند محله در همدان تقریبا ساختار قدیم خود را دارد. محله‌هایی که اگر حفظ و مرمت شود و خانه‌های قدیمی که اگر نگاهداری شود می‌تواند جاذب خوبی برای گردشگر باشد، این روزها گردشگران دوست دارند دور از هیاهوی زندگی ماشینی در یک محله تاریخی قدم بزنند و به گذشته سفر کنند.
هنوز هم برای استفاده از این ظرفیت در همدان دیر نشده است، اما به شرط آن که متولیان گردشگری به فکر بازسازی، حفظ و نگاهداری از محله‌های شهر باشند و با حفظ هویت تاریخی فرهنگی این محله‌ها آن را محلی برای رونق گردشگری تبدیل کنند.
اما شنیدن تاریخ و گذشته و هویت محله‌ها، یکی از قصه‌های مورد علاقه اکثر افراد جامعه است اینکه وجه تسمیه آن محله از کجا آمده و داستان از چه قرار بوده یکی از بخش‌های مهم شنیدنی برای گردشگران است.
یکی از کارشناسان میراث فرهنگی استان همدان در گفت‌وگو با خبرنگار هگمتانه در خصوص بافت شهر همدان براساس اقلیم توضیحاتی داد و گفت: خصوصیات کلی و شمایل اصلی بافت شهری همدان به صورت، فضاهای شهری کوچک و محصور، بافت شهری متراکم و ابنیه متصل به هم، جهت تابش نور خورشید و عوارض طبیعی عامل تعیین‌کننده در نحوه مکان گزینی و استقرار گسترش و نیز سیمای کلی شهر در کوچه‌ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم است.
اتابک صفری ادامه داد: همان گونه که عنوان شد با توجه به شرایط اقلیمی سرد و نیز سرمای بسیار زیاد شهر همدان در بخش عمده‌ای از سال، در این نواحی بافت شهری متراکم و ابنیه متصل به هم هستند، تا بدین صورت سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کمتر شود و از این طریق از تبادل گرمایی محیط داخل با محیط خارج تا حد امکان کاسته شود.
وی با اشاره به اینکه در بافت سنتی همدان، فضاهای شهری نیز تا حد امکان محصور و کوچک هستند تا جریان باد سرد به داخل این فضاها نفوذ کمتری داشته باشد، اظهار کرد: تابش حرارت سطوح خارجی دیوارهای گرم ساختمان‌ها، تا حدی باعث اعتدال هوای سرد فضاهای شهری می‌شود و کوچک بودن این فضاها از این نظر نیز دارای مزیت است.
کارشناس میراث فرهنگی بیان کرد: در شهر همدان نمونه بسیار جالبی از گذرگاه و معابر وجود دارد که دالان نامیده می‌شود، دالان یک راه عبوری کم عرض و کم ارتفاع مسقف برای چند خانه بوده و در اکثر محله‌ها خانه‌ها توسط همین دالان‌ها به کوچه‌ها و معابر اصلی شهر متصل می‌شدند، ساکنین خانه‌های مجاور دالان‌ها غالبا با هم خویشاوندی داشته‌اند و از لحاظ فرهنگی با هم ارتباط بسیار نزدیک داشته‌اند.
صفری در همین خصوص گفت: بدین ترتیب با ایجاد دالان در مقابل معبر ورودی خانه‌های خود، یک حریم ایمنی نسبتا خصوصی ایجاد می‌کرده‌اند و هم در مقابل باد و سرمای زمستان در این فضا محفوظ بوده‌اند.
وی در ادامه سخنانش در مورد محلات قدیمی شهر همدان و مرکز محله‌های همدان، اظهار کرد: در قدیم ساختار فضایی شهر به نحوی بود که مسجد جامع به عنوان قلب و مرکز شهر عمل می‌کرد و بازارهای منشعب از مسجد جامع به عنوان رگه‌ای که نیاز شهروندان در آن جریان داشت به مثابه ستون فقرات شهر عمل می‌کرد، پس از آن شبکه راه‌های ارتباطی شهر در تمام جهات، از بازار جدا شده و به محلات و بالاخره به روستاهای وابسته به هر یک از محله‌ها منتهی می‌شد.

  مرکز محله‌ها
کارشناس میراث فرهنگی اضافه کرد: در مسیر این راه‌ها مراکز محله، یعنی مجموعه‌ای کوچک در اطراف یک میدان شامل حمام، مسجد و بازارچه و گاهی زیارتگاه دیده می‌شوند.
صفری در ادامه عنوان کرد: نواحی مسکونی پیرامون مرکز محله‌ها توسعه یافتند و هر یک از محالت دارای ویژگی‌های مخصوص به خود بوده و اغلب از شغل ساکنین آن نام گرفته است.
وی با بیان اینکه خصوصیاتی که سیما و پیکره محله‌ای را مشخص می‌کنند عوامل خاص آن محله هستند که ممکن است اجزای بی‌شماری داشته باشند، اظهار کرد: در اغلب شهرها، شباهت نمای محله‌ها، مصالحی که در ساختمان‌ها به کار رفته، شکل آنها، نوع تزئینات آنها، رنگ، منظره کلی آنها و مهمتر از همه طرح نمای آنها، از عوامل اصلی شناخت محلات شهر محسوب می‌شوند.
صفری ادامه داد: معمولا عواملی که سیمای محله‌ای را مشخص می‌کنند آنهایی هستند که احتمال خصوصیاتی به آن محله می‌دهند، برای مثال شکل خیابان‌ها، مرکز محله، خانه‌ها، طراحی ورودی‌ها و راه‌ها، می‌توانند سیمایی متفاوت به آن بدهد و شخص فورا قادر به شناخت آن است.
وی با اشاره به اینکه در هر یک از محله‌های بزرگ و متوسط شهرهای تاریخی، یک مرکز محله وجود داشت، عنوان کرد: این مراکز از نظر کالبدی و شکل به دو صورت وجود داشتند، نخست به صورت یک راسته یا گذر که کمی از گذرهای دیگر در محل استقرار فضاهای تجاری و اجتماعی عریض‌تر بودند.
صفری در همین خصوص عنوان کرد: نوع دوم مرکز محله به صورت میدانچه است، این میدانچه‌ها اغلب در محل تقاطع چند راه یا در کنار راه اصلی محله قرار داشتند و در پیرامون برخی از آنها تعدادی مغازه برای عرضه کالاهای ضروری روزانه و هفتگی اهالی محله قرار داشت، همچنین مسجد، حمام، آب انبار و بعضی دیگر از فضاهای عمومی محله در کنار همین میدان ساخته می‌شد.
صفری تصریح کرد: "کوین لینچ" در تشریح سیمای محلات کنکاش بیشتری می‌کند، وی بیان می‌کند بعضی از محلات مانند آدم‌های تودار و در خود متمرکز هستند، بی‌آنکه به شهری که در آن واقع هستند توجهی داشته باشند، پاره‌ای دیگر از محلات صداقت دارند و با عوامل حول و حوش خود پیوند یافته‌اند.

  پاتوق‌های اجتماعی در محلات
وی اظهار کرد: در درون بافت محلات گره‌های اجتماعی متعدد در مرکزیت محلات قرار دارد که محل تجمع افراد است و به عنوان پاتوق‌های اجتماعی نیز شناخته می‌شود، این گره‌های اجتماعی در مراکز محله‌‌های حاجی، پای‌مصلی، پل پهلوانان، ملاجلیل و آقای آخوند، سرپل یخچال، توت قمی‌ها، امامزاده یحیی و آقاجانی‌بیگ، ذوالریاستین، کولانج و کبابیان، حمام قلعه، پیر گرگ، یهودی‌ها، حاج احمد، میرزا لطف الله و قاشق تراش‌ها، حسین خانی، علویان، پنبه بازار و نمازگاه، آهن فروشان، سرگذر، ارمنی‌ها و نظربیگ و جولان، شالبافان و گازران، محله کلپا، مسجد شیروانی، شرکت فرش و برج قربان است.
این کارشناس میراث فرهنگی در ادامه گفت‌وگو گریزی به مفاهیم در ارتباط با محلات و راه‌های محلات مسکونی زد و گفت: این راه‌ها شامل گذرها، راسته‌ها و کوچه‌ها بود، کوچه بن‌بست به مسیرهایی از یک سو بسته و از سوی دیگر باز که به کوچه راه داشت گفته می‌شد، در این فضای مشترک روابط اجتماعی نزدیکی برقرار می‌شد و ورود افراد غریبه به سرعت مشخص می‌شد از این رو بن‌بست، امنیت و محرمیت را فراهم می‌کرد.
صفری در ادامه سخنانش اظهار کرد: گاهی نیز در بعضی قسمت‌ها سرپوشیده بودند که عابرین از ریزش برف مصون باشند، این سرپوشیدگی اکثرا در محل ورود به خانه‌ها و بن‌بست کوچه‌ها قرار می‌گرفت.
وی در ادامه اظهار کرد: کوچه بن‌بست را به گذر مرتبط می‌ساخت این کوچه‌ها از میان محله‌ها عبور کرده و گه‌گاه به فضای بزرگتری می‌رسیدند که اغلب در محل تقاطع‌ها به وجود می‌آمد.
صفری عنوان داشت: گذر معبری بود که دسترسی به مجموعه مسکونی را فراهم می‌کرد و در سلسله مراتب شبکه معابر رابط کوچه و راسته بود؛ به طور معمول یک دهانه گذر به بازارچه و دهانه دیگر به دروازه ختم می‌شد.
وی در مورد راسته این گونه توضیح داد: راسته محله؛ هر محله به طور معمول دارای یک یا چند محور ارتباطی بود که به عنوان محل رفت و آمد ساکنان محله، رابطه میان محله‌ای مختلف با هم یا بازار شهر بود راسته همگانی‌ترین معبر محله بود، در مراتب بعدی راسته‌های شهری و خیابان قرار داشت.
کارشناس میراث فرهنگی در ادامه سخنانش اظهار کرد: چمن؛ در همدان محلات دارای محوطه‌های نسبتا بازی بودند که به آنها چمن می‌گفتند، چمن‌ها اغلب در محل تقاطع گذرهای اصلی شکل می‌گرفت و بیشتر آنها دارای چشمه آبی بودند که اهالی محل با کاشت درختان مختلف و گل‌کاری در وسط آن میدانگاهی به وجود آورده بودند، هر میدانگاه دارای چند کوچه بود که به محلات دیگر راه داشتند، بسیاری از کاربری‌های مهم و تأمین کننده نیازهای روزانه اهالی در اطراف همین‌ چمن‌ها قرار می‌گرفت، از اصلی‌ترین این کاربری‌ها مسجد و حمام عمومی محله بود.
صفری به معرفی برخی محلات همدان پرداخت و اضافه کرد: بر اساس اسناد تاریخی محله حاجی، یکی از معدود محلات تاریخی است که همچنان سرزندگی خود را حفظ کرده است، فضای باز محله از یک فضای مثلثی شکل به یک‌ فضای مستطیل شکل می‌رسد، هر دو این فضاها از درخت پوشیده شده بودند و رود باریک آب از میان آنها می‌گذشت است و پس از عبور از معابر در طرف بازار به رودخانه می‌پیوست.
کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه بناهای اطراف میدان عبارت بودند از یک مسجد، دو حمام، یک قهوه‌خانه، یک مغازه تجاری، یک مغازه پنبه دوزی، یک پشم فروشی، یک تعمیرگاه لوازم برقی، یک مطب حکیم قدیمی، یک دکان خوار‌بار فروشی، یک مغازه طلاکاری، یک بانک جدید التاسیس و یک نانوایی، سه عطاری، یک میوه فروشی، بیان کرد: بسیاری از کاربری‌های فوق در وضعیت کنونی تغییر یافته و تعداد از مغازه‌ها تخریب شده‌‌اند، با این حال حمام محله طی سال‌های اخیر مرمت شد، اما در شرایط کنونی فاقد فعالیت است، این محله در مقایسه با محلات دیگر محله‌ای پرجنب و جوش است.
صفری اظهار کرد: محله پای مصلی در مجاورت تپه مصلی دارای چند ردیف دکان، یک مسجد، یک امامزاده، محل بهداشت عمومی و چند درخت در فضای باز است.
وی در مورد محله آقا‌جانی‌بیگ، افزود: این محله به نام یکی از بزرگانی است که پس از حمله عساکر عثمانی به همدان در آنجا مسکن گزیده و تاسیساتی مانند حمام و مسجد در آنجا است، محله دارای دو فضای باز یا میدان که با چند مغازه به یکدیگر متصل می‌شود، فضای شمالی واجد رشته باریک آبی و فاقد درخت بوده است.
صفری گفت: در میدان منتهی الیه جنوبی یک مسجد، چند دکان و یک سقاخانه زیبا هشت گوشه به یاد واقعه عاشورا و تأمین آب آشامیدنی قرار دارد که همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی در ادامه سخنانش اظهار کرد: امامزاده یحیی، محله دارای یک فضای باز بزرگ بوده است با جهت حرکت از جنوب به شمال و با عبور از کوچه عریض امامزاده یحیی و پس از گذشتن از کنار ردیف مغازه‌ها به دروازه امامزاده می‌رسیده است.
کارشناس میراث فرهنگی تصریح کرد: محله در گذشته دارای یک کلینیک پزشکی نیز بوده است که در جریان احداث حلقه اول، بلوار آیت‌الله مدنی تخریب شده و در جلوی امامزاده نیز یک حوض و یک درخت بزرگ قدیمی قرار داشته؛ امامزاده همچنین از یک چشمه آب که از کنار دروازه جلوی آن بیرون می‌آمده برخوردار بوده که با احداث خیابان از بین رفته است.
صفری همچنین توضیح داد: در اطراف امامزاده از مغازه‌های مسگری و آهنگری گرفته تا مغازه‌های احتیاجات عمومی از قبیل بقالی، سبزی فروشی و رنگ فروشی وجود داشته است که امروزه آثاری از آنها بر جای نمانده است.
وی بیان کرد: چمن امامزاده یحیی نیز در منتهی الیه جنوبی امامزاده قرار داشته که اگرچه چمن از بین رفته ولی محوطه وسیع آن همچنان باقی مانده است و صرفا یک مغازه نانوایی در مجاورت محوطه فعالیت دارد.
صفری اضافه کرد: توت قمی‌ها؛ این محله که در ابتدا نیز دارای نقش غالب تجاری بوده است امروزه به صورت بخشی از بازار شهر فعالیت می‌کند.
وی افزود: محله جولان، محله‌ای کوچک دارای یک حمام مسجد و مغازه و یک فضای باز است، در این محله، جوال‌ها یا بافنده‌ها، مقیم بودند و در اغلب پایین محله کارگاه‌های بافندگی سنتی وجود دارد.
کارشناس میراث فرهنگی در مورد ذوالریاستین، اظهار کرد: محله ذوالریاستین منسوب است به میرزا ابوالقاسم ذوالریاستین که در عهد محمدشاه قاجار حکومت همدان را داشته و آثاری از وی در این محله و در همدان باقی مانده است، مسجد و حمام ذوالریاستین از آن جمله است.
وی در ادامه گفت‌وگو اظهار کرد: قاشق تراشان‌ در گذشته‌های دور، در خانه‌ها و دکان‌های این محله قاشق، چمچمه و ملاقه چوبی می‌ساختند.
صفری در خصوص کوچه پیر گرگ در همدان اضافه کرد: درباره علت نام‌گذاری کوچه در "پیر گرگ" افسانه‌هایی بر سر زبان‌ها است، برخی معتقدند این نام از آنجا گرفته شده که مردی پرهیزگار در شبی سرد برای برداشتن آب از چشمه این محل، به درون چشمه می‌رود در این حال، گرگی به او حمله می‌کند و او گرگ را از پای در می‌آورد و بدین ترتیب هفت گرگ گرسنه یکی پس از دیگری به درون چشمه می‌آیند و او آنها را با خنجر خویش پاره می‌کند ولی وقتی گرگ هشتم به او نزدیک می‌شود و خنجر را از غلاف بیرون می‌آورد متوجه یخ زدن شمشیر می‌شود و در این هنگام گرگ هشتم از فرصت استفاده کرده او را از پای در می‌آورد و فردا آن روز مردم محله جسد او را در کنار اجساد هفت گرگ پیدا می‌کنند.
محله‌های قدیمی همدان هر یک تاریخی در دل دارد، اگرچه اکنون قسمت وسیعی از این محله‌ها از بین رفته است اما طی سال‌های اخیر سعی شده است با مرمت خانه‌های تاریخی واجد ارزش، حمام‌ها، و مساجد قدیمی در محلات، بخشی از هویت محله حفظ شود، که همین می‌تواند مجالی برای گشت و گذار گردشگران در محله‌های قدیمی همدان باشد.