هگمتانه، گروه گردشگری: همدان به عنوان یکی از پنج شهر گردشگری کشور، در کنار آب و هوای معتدل و خوب برای سفر تابستانی، و داشتن جاذبه‌های طبیعی و تاریخی فراوان، در ایام محرم و صفر و عزاداری برای ابا‌عبد‌الله(ع) آیین‌ها و رسوم خاص خود را دارد که می‌تواند در این ایام جاذبه‌ای برای دعوت گردشگران و مسافران و عزاداران حسینی به این استان باشد.
به گزارش خبرنگار هگمتانه، گردشگری آیینی؛ حاصل پیوند سفر با فرهنگ است که در همدان نیز به فرهنگ‌های غنی این سرزمین گره‌خورده است؛ آیین‌ها، اعتقادات و باورهایی که می‌تواند در قالب گردشگری آیینی معرفی شوند و گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را به خود جذب کند و نه‌تنها منبعی برای اشتغالزایی و کسب درآمد شود بلکه انتقال این فرهنگ‌ها را نیز به همراه داشته باشد.
«گردشگری آیینی» حاصل پیوند سفر با فرهنگ است؛ سفری که به‌واسطه آن انسان موفق به کشف آیین‌ها، اعتقادات و باورهایی می‌شود که در روح مکان جاری و ریشه در فرهنگ کهن این مرزوبوم دارد؛ این آیین‌ها اکثراً وابسته به زمین و مکان هستند و به‌عبارتی مکان و آیین در قالب یک موجود زنده به حیات خود ادامه داده و می‌دهند.
این نوع از گردشگری نوع خاصی از گردشگری فرهنگی است که آدمی را با اعتقادات و باورهای برخاسته از یک جامعه خاص آشنا می‌کند. آیا نمی‌توان این خلاقیت را برای جذب گردشگران به‌کار گرفت و آن را نقطه عطفی برای شناخت بهتر، معرفی بیشتر، احیاء فرهنگ‌ها و ممانعت از استحاله فرهنگی و انتقال این فرهنگ‌ها به نسل‌های بعدی دانست؟
به واقع می‌توان گفت که، صنعت بزرگ گردشگری شامل بخش‌های مختلفی می‌شود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «گردشگری آیینی» است، تمامی ادیان و مذاهب در سراسر جهان اماکن، آثار، سنت‌ها و مراسم‌های مذهبی مختلفی دارند که به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری آن‌ها تبدیل شده است، در این میان دین اسلام و مذهب تشیع نقش بسزایی در این شاخه از گردشگری دارد.

 همدانی‌ها در محرم آیین‌های خاص خود را دارند که در نوع خود دیدنی است
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان در گفت‌وگو با ما گفت: انجام مراسم مذهبی ماه محرم در تمام استان‌ها به صورت یکدست است و نباید در این مراسمات دست برد و تغییراتی در آنها داد.
فریبا نعمتی، با بیان اینکه برگزاری مراسم ماه محرم در روستاها نیز رونق بیشتری دارد ادامه داد: این مراسم اگرچه در شهرها هم وجود دارد اما به صورت سنتی در روستاها انجام می‌شد.
وی درباره نوع برگزاری مراسم ماه محرم در روستاها عنوان کرد: مردم مساجد و حسینیه‌ها را تمیز و سیاه‌پوش می‌کنند، علم‌ها را بیرون می‌آوردند و مردم و به ویژه خانم‌ها، نذرهایی که دارند مثل پارچه را به نیت برآورده شدن حاجات به علم‌ها آویزان می‌کنند.
نعمتی با اشاره به اینکه مردم با توجه به وسع مالی که دارند، همچون شربت، چای، خرما و حلوا پخش می‌کنند، اضافه کرد: خانواده‌هایی هم که امکان تهیه و پخت غذا را دارند، نذوراتشان را بین عزاداران پخش می‌کردند.
وی با بیان اینکه تعدادی از خانواده‌ها با هم جمع می‌شوند و گوسفندی را قربانی می‌کردند، ادامه داد: غذایی که معمولا با این گوشت نذری درست می‌کنند، آبگوشت یخنی و همان آبگوشتی است که از غذاهای محلی استان همدان به شمار می‌آید و تفاوت یخنی با آبگوشت معمولی نیز در این است که یخنی سیب‌زمینی ندارد و با گوشت، نخود و لوبیا تهیه می‌شود و به آن رب هم اضافه نمی‌کنند.
وی با بیان اینکه یکی از سنت‌های بسیار خوب قدیمی در همدان اجرای شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی است، گفت: تعزیه‌خوانان دو دسته هستند، دسته موافق‌خوان که لباس سفید و سبز می‌پوشند و درباره امام حسین(ع) می‌خوانند و دسته مخالف‌خوان هم که لباس مشکی و قرمز بر تن کرده و درباره یزیدیان می‌خوانند.
نعمتی با بیان اینکه از دیگر عادات خوب مردم در روستاها که به باورهای آنان بازمی‌گردد، رفتن دسته‌های عزاداری به سمت امامزاده‌ها است، اضافه کرد: دسته‌های عزاداری در کنار امامزاده‌ها به عزاداری می‌پرداختند و سپس به سمت مسجد می‌رفتند و ناهار می‌خوردند که از آن جمله دسته عزاداری در قاسم‌آباد همدان است که دسته عزاداری سینه‌زنان و زنجیر‌زنان به سمت بارگاه امامزاده قاسم حرکت می‌کنند، و پس از اینکه در محوطه بازی از امامزاده عزاداری می‌کنند، دور امامزاده می‌چرخند و سپس به مسجد باز می‌گردند.
وی ادامه داد: این رسم در تمام روستاهای همدان بوده و فقط مرثیه‌ها و نوحه‌ها به علت تنوع قومیتی که در استان همدان وجود دارد، متفاوت است.
نعمتی با بیان اینکه عزاداری‌ها در شهر همدان گسترده‌تر است، گفت: هیأت‌های بزرگ شهر مثل امامزاده یحیی(ع) و محله جولان و دیگر هیئات با هم جمع می‌شوند و یک هیأت بسیار بزرگ را تشکیل می‌دهند و بارگاه امام حسین(ع) را درست می‌کنند و به طور کلی اتفاقاتی که در کربلا رخ داده بود را به صورت نمادین اجرا می‌کنند‌.

   تعزیه قوم بنی‌اسد روز سوم عاشورا در همدان اجرا می‌شود
وی با بیان اینکه در روز سوم شهادت امام حسین(ع) نیز برنامه‌هایی مثل تعزیه قوم بنی‌اسد اجرا می‌شود، افزود: این تعزیه به این صورت است که این قوم پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانشان، پیکر شهدا را جمع‌آوری می‌کردند.
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی استان همدان با اشاره به اینکه از روز اول ماه محرم در شهر مریانج تعزیه برگزار می‌شود، افزود: این تعزیه‌هایی که در مریانج اجرا می‌شود به عنوان میراث ناملموس ثبت ملی شده‌ است.
وی با بیان اینکه نکته مهم در این عزاداری‌ها این است که برگزاری این مراسمات کاملا خودجوش است و توسط مردم انجام می‌گیرد و هیچ سازمان و نهادی در برگزاری این مراسمات دخالتی ندارد، عنوان کرد: باورهای مذهبی که ریشه در زندگی ما دارد، باعث وحدت و همدلی مردم می‌شود، مراسم‌های مذهبی علاوه بر اینکه واقعه عاشورا را در بین مردم زنده می‌کند، باعث به وجود آمدن همدلی اجتماعی بین مردم هم می‌شود.
نعمتی گفت: این همدلی در مراسمات ملی هم وجود دارد اما در مراسمات مذهبی، چون باورهای دینی و عقاید مذهبی ماست، رنگ و لعاب بیشتری دارد.
وی یکی از رسم‌های مهم را برگزاری نماز ظهر عاشورا توسط عزاداران دانست و با اشاره به برخی باورهای مردم بیان کرد: ممکن است الان فکر کنیم که برخی باورهای آنان درست نبوده است اما به خاطر باور و اعتقاد قوی که داشتند، به حاجات خود می‌رسیدند.
نعمتی با بیان اینکه در برگزاری مراسم بازیگر، کارگردان و رهبر خود مردم هستند، افزود: این مراسم از گذشته به آرامی و زیبایی انجام می‌شده هر چند گاهی در شهرها این مراسم دچار چشم و هم‌چشمی و بدعت‌هایی شده است که ما را از واقعه اصلی کربلا دور می‌کند.
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی استان همدان درباره کتل و علم‌هایی که در عزاداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد گفت: این علم و کتل‌ها به این شکل امروزی در سنت‌ها وجود نداشته و خود براساس برخی باورهایمان به مرور زمان آنها را اضافه کردیم اما پرچم‌ها از ابتدا در عزاداری‌ها بوده‌اند.

  مراسم طشت‌گذاری در رزن اجرا می‌شود
یکی از مراسم‌هایی که وجود دارد مراسم طشت‌گذاری در برخی مناطق این استان از جمله رزن و دمق که از روز 27 ذی‌الحجه به مدت سه روز برگزار می‌شود، رسم «طشت‌گردانی» است که در مناطق ترک‌نشین استان همدان به اجرا درمی‌آید.
در این آیین «طشت» نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود و فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد.
یکی از اهالی شهر رزن در گفت‌وگو با ما اظهارکرد: مراسم طشت‌گذاری از 27 ذی‌الحجه شروع می‌شود و در روز 30 ماه ذی‌الحجه به پایان می‌رسد؛ طشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، گرد، از جنس برنز و یا مس است و بعد از عزاداری، ریش‌سفیدان طشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند؛ حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در جلو آن‌ها دسته سینه‌زنی راه‌اندازی می‌کنند و پس‌ از آن، ریش‌سفیدان با دور زدن مسجد، طشت‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌دهند و آنگاه طشت‌ها را از آبی که در کوزه‌ها بر دوششان حمل کرده‌اند، پر می‌کنند.
پس‌ از این مراسم و با ورود به ماه محرم گروه‌های بسیاری از عاشقان اهل‌بیت‌(ع) در نقاط مختلف شهرستان رزن با برپایی آیین‌های عزاداری نوحه‌سرایی و سینه‌زنی را اجرا می‌کنند.

  یکی از مراسم‌های عزاداری منحصر به فرد محرم در همدان برگزاری آیین سقایی است
آیین سقایی مختص همدان است و حتی به عنوان میراث ناملموس به ثبت ملی نیز رسیده است و هیأت‌های مختلفی همچون عباسیه و زینبیه همدان آن را اجرا می‌کنند.
آیین «سقایی» به‌عنوان یکی از کهن‌ترین رسوم عزاداری در ایران هنوز هم در تاسوعا و عاشورای حسینی پابرجاست به‌طوری‌که در برگزاری آن مردان سیاه‌پوش و جام به دست پای‌برهنه و با چشمی گریان و گل‌اندود با ذکری حزین به عزاداری در خیابان می‌پردازند.
این آیین به عنوان میراث فرهنگی ناملموس، ‌ به شماره 253 در تاریخ 28/8/1390 در فهرست عادی میراث ناملموس ثبت‌ شده است.
براساس بررسی‌ها اولین هیأت سقاهای همدانی به همت مرحوم سید احمد روح‌بخش در سال 1277 در همدان تأسیس شد و سپس مرحوم سید احمد روح‌بخش با کمک مرحوم کربلایی ابوالقاسم سقا، هیأت سقایی عباسیه جولان را که اولین هیأت سقایی در همدان است پایه‌گذاری کرده است.
سقایان خود را در شیوه سقایی پیرو و مرید عباس‌ بن علی(ع)، علمدار حسین بن علی(ع) و سقای دشت کربلا می‌دانند که در روز عاشورا آوردن آب برای حرم امام حسین(ع) و یارانش بر عهده او گذاشته‌ شده بود.
سقایان علم و کتل هم نمی‌کشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می‌گیرند چرا که پیشکسوتان سقا، علم‌کشی را تقبیح می‌کنند و برای آن کراهت قائل‌اند.
سقایان مکان هیأت خود را به احترام اربابشان عباسیه نامیده و آن را خانه عباس می‌شمارند و هیأت هنگام راه افتادن دسته عزاداریشان در طلایه گروه پرچمی را به حرکت درمی‌آورند که بر آن نام ابوالفضل(ع) نقش بسته است.
بر روی پرچم قدیمی جلودار هیأت سقاهای همدان نیز اشعاری با مضمون فداکاری عباس بن علی(ع) برای رساندن آب به تشنگان حرم اهل‌بیت باوجود تشنگی خود، نوشته‌ شده است.
شب و روز تاسوعا که به یاد و نام عباس است روضه ابوالفضل می‌خوانند و منحصراً به مرثیه‌خوانی برای او می‌پردازند و کرامات، دلاوری‌ها و خصوصیات او را نقل می‌کنند.
سقایان در شب عاشورا نیز به حسینیه همدانی‌ها (خانه حسین) می‌روند و ذکر سقایی می‌گیرند؛ در این مراسم ویژه، سقایان درحالی‌که ذکر سقایی می‌گویند چند بار دور می‌زنند و در پایان، مداح عباسیه به‌رسم آن‌که سقاها مهمانند، تنها چند بیتی نوحه می‌خواند و مراسم به پایان می‌رسد.
سقایان اهل سینه و زنجیر زدن نیستند و از آن کراهت می‌جویند و به‌عوض به لحنی حزین و عمدتاً در دستگاه شور و آوازهای دشتی و افشاری و دستگاه همایون مرثیه‌های خود را همخوانی می‌کنند که به این نوع مرثیه‌سرایی، گرفتن ذکر سقایی می‌گویند.
سقایان علم و کتل هم نمی‌کشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری به دست می‌گیرند، ‌ چون پیشکسوتان سقا، علم‌کشی را تقبیح می‌کنند و برای آن کراهت قائل‌اند.
سقایان از معدود دسته‌های عزا هستند که هنوز لباس آیینی به تن می‌کنند و هرگز بدون لباس ویژه خود ذکر نمی‌‌گویند و وارد دسته نمی‌شوند.
لباس سقایی در اصل 75 نوع بوده که باگذشت زمان تعدادی از آن حذف‌ شده و امروز تنها شامل پیراهن بلندی که تا زیر زانو می‌آید و برخی به‌غلط آن را لباده عربی می‌شمارند، سرپوشی که برای مردان جوان لچک است و برای پیران، دستاری کوچک به‌قدر 5 ـ 4 دور که به سر بپیچد، شالی بلند که به گردن می‌آویزند، نَطع که روپوشی است چرمی بر شانه راست مایل به چپ می‌اندازند و کشکولی که پیران و بزرگان سقا در دست می‌گیرند و آنان که جوان‌ترند جامی برنجی یا مسی به دست می‌گیرند، است.
جالب اینکه پوشیدن این لباس‌ها نیز برای خود آیین واجبی دارد به‌طوری‌که پیش از پوشیدن رخت، شور و هنگامه‌ای برپا می‌شود و ابتدا وضو گرفته، بسم‌الله می‌گویند و صلوات می‌فرستند و سپس پیراهن می‌پوشند، لچک می‌بندند و شال را چند دور بر گردن می‌پیچند. آنگاه بندی را که نطع بر دوش با آن برجا می‌ماند، بوسیده، نیت می‌کنند و مراد می‌خواهند و روی دوش می‌اندازند؛ رخت سقایی بدون نطع اعتباری ندارد و بدون وضو هرگز به آن دست نمی‌زنند و بر دوش نمی‌آویزند.
از ظهر عاشورا و در روز سوم، هفتم و اربعین دیگر نه نطع می‌پوشند و نه کشکول و جام به دست می‌گیرند، زیرا که عباس بن علی(ع) شهید شده و نطع و کشکول و جام که نشان و نماد اصلی سقایی است به احترام و عزای سقای کربلا برچیده شده و کنار می‌رود.‌

  مراسم سومین روز شهادت امام حسین(ع) و یارانش در همدان به صورتی متمایز از سایر شهرها برگزار می‌شود.
در این روز که یادآور روز دفن شهدای کربلا به دست طایفه «بنی‌اسد» است، همه مردم همدان به کمک هیأت امامزاده یحیی(ع) شهر همدان آمده و از جای‌جای همدان هیأت‌های مختلف در این مکان گردهم می‌آیند.
مراسم ویژه این روز نه شبیه تعزیه است و نه کاروان‌های سینه و زنجیرزنی بلکه در این آیین خنچه عقد حضرت قاسم را درون مجمع گذاشته و دورش تور سبز می‌کشند.
در این آیین عزاداران گهواره حضرت علی‌اصغر و پیکر سپیدپوش خون‌آلود بی‌سر اباعبدالله را نیز بر دوش می‌گیرند و گرچه تمام حرکات اینجا نمادین است ولی مردم کوچه و خیابان که شب‌های پیش شاهد تعزیه‌های مختلف بودند، به‌راحتی در فضای آن قرار گرفته و گریسته و عزاداری را آغاز می‌کنند.
حرکت طایفه «بنی‌اسد»، صحنه‌سازی «خرابه شام» و خیمه‌های سوخته و صحنه «دیر راهب» و حرکت منظم آن‌ها از دو خیابان اصلی شهر از آداب‌ و رسوم خاص مردم همدان در این روز است.
طایفه بنی‌اسد درحالی‌ که لباس سفید عربی بر تن داشته، با ضربات ریتم‌دار نی‌های چوبی، اشعاری موزون می‌خوانند و با اجرای ریتم و آهنگ سوگ و مویه خود را در غم جان‌گداز شهادت امام حسین علیه‌السلام و اصحاب باوفایش به نمایش می‌گذارند.
این مراسم، نمادی از حرکت طایفه بنی اسد بعد از جنایت سپاهیان یزید و زمانی که سپاهیان دشمن از صحرای کربلا رفتند و برای خاک‌سپاری پیکرهای شهدا اقدام کردند؛ است.
**یکی از شهرهایی که در همدان، دهه اول محرم آیین‌های ویژه‌ای برگزار می‌کند، مریانج است
اگر در روز عاشورا به شهر مریانج بروید، مریانج یکپارچه سیاه‌پوش است، ظهر عاشورا در تمام خانه‌ها به روی عزاداران باز است. در کنار در منازلشان می‌ایستند و هر رهگذری را دعوت به ناهار می‌کنند و می‌گویند «بفرمایید حلیم» (حلیم معروف مریانجی‌ها)، بدوت استثنا همه حلیم می‌دهند و این نکته جالب توجه در این شهر است.
برگزاری تعزیه در دهه اول شب‌های محرم در این شهر از جمله برنامه‌های مهم و خاص این شهر است که هر ساله در شهر مریانج مراسم تعزیه به صورت سنتی در دو نوبت عصر و شب در ضلع شرقی میدان اصلی این شهر برگزار می‌شود و استقبال بی‌نظیر مردم و گردشگران مذهبی این مراسم را باشکوه‌تر می‌کند.
مردم و گردشگران مذهبی هرساله از مراسمات عزاداری شهر مریانج به خوبی استقبال می‌کنند به طوری‌که عزاداری مریانج شامل برگزاری هیأت‌ها تا پاسی از شب، دسته‌های عزاداری و برگزاری مراسم تعزیه و نذری است.
اما مشهورترین برنامه این شهر، مراسم ظهر عاشوراست که میهمانان هزار نفری آن بدون صرف نذری این شهر را ترک نمی‌کنند.
ظهر عاشورا و پس از پایان دسته‌های عزاداری و اقامه نماز ظهر، در همه منازل باز می‌شود سفره‌های میهمان‌نوازی پهن شده و مردمان این شهر نمی‌گذارند کسی بدون میل غذا عازم شهر خود شود.
حلیم مریانج ساله‌است در بین مردمان ایران معروف است، اما با تغییر ذائقه عمومی مردم، قیمه نیز به آن اضافه شده و در هر خانه‌ای آماده است تا نذر «شاه کربلا» شود.
اما یکی دیگر از رسوم مریانجی‌ها در محرم، اجرای نمایش سنتی تعزیه است که به عنوان اثر ناملموس در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این نمایش سنتی که سابقه‌ای 150 ساله دارد، نشانگر مصیبت ظهر عاشوراست.