۲۷
اسفند
۱۴۰۲
شماره
۵۵۸۱
عناوین صفحه
هگمتانه، گروه اندیشه - اعظم مهری: امروز مراسم رونمایی از کتاب کاروان عشق تالیف علی اصغر حمدیه و محسن صیفی کار با حضور آیتا... شعبانی، دکتر محمدرضا سنگری و پیرغلامان، ذاکران و شاعران حسینی از ساعت17 الی 19 در دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید مقصودی برگزار میشود. این کتاب درآمدی بر پیشینه و آیینهای عزاداری هیأتهای حسینی استان همدان است. به همین بهانه با محسن صیفی کار به گفت و گو نشسته ایم و از او درباره کتاب و اهمیت و جایگاه تاریخ شفاهی پرسیده ایم.
آقای صیفی کار لطفا بفرمایید تاریخ شفاهی چیست و تا چه اندازه در کتاب کاروان عشق از این شیوه بهره گرفته شده است؟
کتاب کاروان عشق تاریخ شفاهی است. تاریخ شفاهی روش و شیوهای است که با استفاده از ابزاری چون ضبط صوت، دوربین فیلمبرداری و تلفن همراه، خاطرات، مشاهدات و شنیدههای شاهدان و حاضران در یک صحنه، رویداد و واقعه تاریخی را در قالب کلام و سخن ثبت و ضبط مینماید.
80 درصد کتاب علاوه بر پژوهشهای کتابخانهای از پژوهشهای تاریخ شفاهی استفاده کرده است. تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ نگاری ایران در 100سال اخیر خیلی بروز پیدا کرده است. البته پیشینه تاریخ شفاهی در غرب بیشتر است. بعد از انقلاب اسلامی در رویکرد نگاه به دفاع مقدس، زندانیان سیاسی قبل انقلاب، آزادگان، جانبازان، عملیات ها، بمبارانها و دفاع از حرم، ادبیات پایداری، حتی شهدای مدافع سلامت از تاریخ شفاهی استفاده شده است و همگی این رویکردها در مقوله تاریخ شفاهی میگنجد.
البته این موضوع بدان معنا نیست که از مکتوبات و نوشتارها استفاده نمیکنیم، مکتوبات هم بی شک موید و مکمل تاریخ شفاهی است اما تاریخ شفاهی آن چیزی است که در جایی ثبت رسمی نشده و محقق این اطلاعات را از سینه راویان که همان شاهدان عینی هستند با مصاحبه و فیلمبرداری استخراج میکند و روی کاغذ میآورد و تدوین میکند.
جایگاه تاریخ شفاهی را تا چه اندازه دارای اهمیت میدانید؟
اهمیت تاریخ شفاهی این جاست که هرچه بیشتر و بهتر حیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی یک قوم یا منطقه و کشور را نشان میدهد و انتقال آن به نسلهای آینده را جزء رسالت اصلی خود میداند.
به مدد تاریخ شفاهی و آشنایی با بسیاری از تجربیات، حوادث روزمره، آداب و رسوم و ادبیات شفاهی که معمولا به نظر ناچیز و کم ارزش مینماید، میتوان در آیندههای نه چندان دور بسیاری از زوایای تاریک تاریخ اجتماعی، ضعفها و همچنین توانمندیهای یک ملت و قوم را شناخت، زیرا تاریخ تابع نظام علت و معلول است یعنی اگر علتها را بشناسیم میتوانیم از بروز معلولهای ناروا جلوگیری کنیم و یا در ظهور معلولهای مثبت و صحیح مقدمه چینی و کمک کنیم.
ملتی که تاریخش را نشناسد محکوم به شکست است. اگر تاریخمان را خوب بشناسیم اشتباهات را تکرار نمیکنیم.
استاد علیرضا کمری تاریخ پـژوه برجسته معاصر کشور درباره کتاب کاروان عشق گفتند 10 یا 20سال دیگر ارزش این کتاب بیشتر مشخص میشود.
متأسفانه به سال نرسید و در سال 1400 که مشغول کار بودیم تعداد 10 الی15 نفر از این پیرغلامان فوت کردند که اگر این مصاحبهها نبود خاطرات آنها در سینهها میماند. و این اهمیت تاریخ شفاهی را نشان میدهد.
تاریخ شفاهی سن، رتبه، تحصیلات و... ندارد و شامل همه مردم میشود. شاهدان عینی از هر قشری و با هر ادبیاتی میتوانند وقایع را بازگو کنند و اگر از دست بروند دیگر امکانی برای جذب اطلاعات آنها وجود ندارد.
تاریخ شفاهی در مشرق زمین چه جایگاهی داشته است؟
فرهنگ خاطره نویسی و برداشتن یادداشتهای روزانه در مشرق زمین به صورت یک فرهنگ عمومی وجود نداشته یا کمرنگ بوده است. تاریخ علم تاریخ غربی است چون آنها یادداشت میکردند و نکات علمی را که از آن ما بوده است نیز به نفع خودشان نوشته اند.
آقا فرمودند اگر ما ننویسیم برایمان مینویسند. غربیها، بسیاری از سیاحان و جهانگردان، مأموران سیاسی و جاسوسان غربی که به ایران مسافرت میکردند با تیزبینی به ثبت وقایع و حوادث و توصیف شهرها، وضع اجتماعی، آداب و رسوم و آیینها پرداخته اند تا آنجا که بعضی به غلط پیشرفت تاریخ شفاهی را به آنها نسبت میدهند.
اما ما مثالهای بسیاری از تاریخ شفاهی داریم مانند تاریخ بیهقی که دیدهها و شنیدههای ابوالفضل بیهقی است. این تاریخها بر اساس ادبیات زمانه خودش نوشته شده است و با وجود اینکه ارکان آن با متون تاریخی دیگر یکی است ولی شکل و شمایل متفاوتی داشته است.
در دفاع مقدس تا چه اندازه توانستیم از تاریخ شفاهی برای ثبت وقایع بهره مند شویم؟
در دفاع مقدس کسانی به اسم راویان جنگ داشتیم که اینها یک ضبط صوت داشتند و شانه به شانه فرماندهان میرفتند و همه وقایع را ثبت میکردند که همه آنها الان موجود است. همان کاری که امام سجاد (ع) در واقعه کربلا انجام دادند که بزرگترین و عادلترین و داناترین و هوشمندترین شاهد کربلا و راوی کربلا بودند.
تاریخ شفاهی برای ما از چه دورانی آغاز شده است؟
تاریخ شفاهی به اندازه تاریخ انسان قدمت دارد. اگر قرآن میگوید ابراهیم گفت، این یعنی تاریخ شفاهی و ما از این گفتها در قرآن بسیار داریم. حتی شاهنامه هم به گونهای تاریخ شفاهی محسوب میشود. مهمترین هدف تاریخ، کشف حقیقت بر اساس مستندات رسمی و غیر رسمی است و به نظر میرسد تنها اسناد مکتوب در تاریخ معاصر نمیتواند راهگشای این امر باشد و جای خالی تاریخ شفاهی در آن مشهود است.
وقتی ما خاطرات فروغی و یا خاطرات فردوست را میخوانیم متوجه شخصیت منفور و مبتذل شاه میشویم و اینها میتواند برای نسل امروز روشنگر باشد تا تاریخشان را به درستی بدانند و بفهمند شاه چه انسان فاسدی بوده است.
تاریخ شفاهی در جایگاه منبع اصلی و تکمیل کننده در حوزههایی که شواهد و مدارک مستند نادر است و یا تمایلات و گرایشهای یک جانبه نوشته شده است، به کشف، بسط و گسترش آن موضوع تاریخی میپردازد.
در تاریخ دفاع مقدس اسنادی موجود است که اسناد عملیاتی است اما تاریخ شفاهی مبین این اتفاقات است. تاریخ شفاهی سراغ رزمندهها میرود و وقایع را از زبان آنها بازگو میکند و تاریخی ذهنی و شفاهی را در کنار دستور عملیاتی کتبی مطرح مینماید.
نامههایی که به امام حسین (ع) نوشته شده بود و به صورت کتبی موجود است بخشی از تاریخ شفاهی است. روایتهای دوست و دشمن که له و علیه در تاریخ کربلا داریم، بخشی از تاریخ شفاهی محسوب میشود و این نشان میدهد که تاریخ شفاهی برای ما دیرینهای طولانی دارد.
چه محدودیتهایی در پژوهش در عرصه تاریخ شفاهی وجود دارد و این شیوه چه محاسنی دارد؟
در پژوهش و مصاحبه گری محدودیتهایی وجود دارد که از این دست میتوان به انحصار راویان، زمان مصاحبه، مکان مصاحبه، متن مصاحبه، تعداد راویان و ادبیات شفاهی راویان اشاره کرد. مثلا هرچه تعداد راویان بیشتر باشد به صحت نزدیکتر است.
یکی از محاسن تاریخ شفاهی این است که بسیاری از مطالبی که در منابع مکتوب قابل ذکر نیست یا کاتب نمیتواند آن را بنویسد راوی به راحتی آنها را بیان میکند و شرح میدهد.
کتاب کاروان عشق چگونه شکل گرفت و چه مراحلی را گذراند و در برگیرنده چه اطلاعات و مفاهیمی است؟
کتاب کاروان عشق در واقع تاریخ شفاهی هیأتهای مذهبی استان همدان است. آقای حمدیه فهرستی از پیرغلامان و معمرین تهیه کردند و بر اساس یک جدول موضوعاتی را از ایشان پرسیدند مبنی بر اینکه از کی هیأت میرفتید؟ با چه کسی؟ چه طور میرفتید؟ چه آداب و رسومی میدیدید؟ سخنران و مداحان هیأت چه کسانی بودند؟ چه وقتهایی دسته در میآوردید؟ و...
در کتاب با بیش از 100 نفر مصاحبه شده است، کتاب 136 راوی دارد، 166 منبع مکتوب دارد و در مجموع کار بسیار سنگینی بوده است. بعد از مصاحبهها مطالب بر اساس موضوعات، فیش برداری و پیاده سازی میشد. بعد مطالب دسته بندی شده و نگارش اولیه صورت میگرفت. بعد تدوین و ویرایش و تکمیل و تحقیق و بازنویسی و مصاحبه مجدد انجام میشد.
فهرستی از مندرجات کتاب
در کتاب درباره روزی که هیأت میخواهد از مسجد یا حسینیه بیرون بیاید و اینکه چه اتفاقاتی وجود دارد و چه مراحلی را طی میکند گفته شده، اینکه چه طور راه میرفتند، چه حرفهایی میزدند، مسیرشان از کجا بوده، قدم به قدم راویان دراین موارد صحبت کرده اند.
درباره هیأتهای محلههای مختلف، شهرها و صنفهای مختلف در کتاب گفته شده است مثلا دسته علما، دسته سیدها، دسته قفل زن ها، هیأت قمه زن ها، هیأت سورچی ها، دسته حلبی ساز ها، دسته لوطیان، دسته نظامیان و اداریها و...
شور انقلاب در دسته ها
دستهها که بیرون میآمدند یک سری شعارهای انقلابی داشتند که مضامین دفاع مقدس، ذکرها، مضامین انقلابی و عاشورایی داشت و با آهنگ محرم و عزاداری خوانده میشد. مثلا میخواندند؛ حسین سرباز ره دین بوَد / عاقبت حق طلبی این بوَد/ از سر نی گفت سبط پیمبر / ا... اکبر ا... اکبر
اجزا هیأت
هیاتی که بیرون میآید این اجزا را دارد؛ پرچم طلایه دار، پرچم شناسنامه (مشخصات هیأت روی آن معرفی میشده است)، پیشروان ( اولین گروه بعد از پرچم شناسنامه که شامل روحانیون، سادات، پیرغلامان و... بوده است)، حجله حضرت قاسم(ع)، طبق، نهر علقمه، دسته موزیک، پرچم فاصله، گهواره حضرت علی اصغر(ع)، کاروان تعزیه، دسته زنجیرزن ها، دسته سینه زن ها، دسته رختی ها.
این کتاب در 7 فصل است و تمامی اسامی هیأت ها، بخش زیادی از پیرغلامان، علم کشان، مداحان، روضه خوانان و سخنرانان در کتاب ذکر شده است. همچنین روضههای خانگی و جلسات بانوان که خانمهای محترم در همدان یا شهرستانها داشتند آورده شده است و اینکه چه برنامهای داشته اند و چه روزی، کجا، با چه موضوعی و... برگزار میشده است.
اصطلاحات هیأتی
در کتاب اصطلاحات خاصی که در هیأتهای استان رواج داشته و یا در مداحی وجود داشته، آورده شده است مثل بانی، جلسه را اداره کن، جلسه زیارت خوانی داریم، نان خورشی و...
زیبایی کار این است که اکثر این اطلاعات، تاریخ شفاهی است و کتاب پاورقیهای بسیار خوبی هم دارد و هر جا مدخل تاریخی وجود دارد با بررسی تاریخی در دانش نامهها توضیح داده شده است.
سخن پایانی
البته کتاب بی عیب نیست و ممکن است کاستیها و اشکالاتی داشته باشد چون قرار بود برای همدان در قالب دانشنامه استان همدان برای شهر همدان تدوین شود اما بعدا با اجازه حوزه هنری به ناشر دیگری سپرده شد و برای کل استان تدوین شد. همچنین شروع کرونا مشکلات بسیاری در مسیر مصاحبهها به وجود آورد. در مجموع کار بسیار سنگینی بود و ان شاءالله در چاپها و ویرایشهای بعدی بتوانیم اشکالات کتاب را برطرف سازیم.