مفهوم تاب‌آوری

شهرها با چالش‌های روزافزونی در قرن 21 روبرو هستند. از تغییرات آب و هوایی و مهاجرت بی رویه به سمت شهرها و وعدم وجود زیرساخت‌های کافی در مقابل بیماری‌های واگیردار و حملات سایبری تا بحران‌های طبیعی مانند سیلاب‌های وحشتناک و زلزله‌های مهیب، هر چند وقت یکبار شهرها را با مشکلات جدی روبرو می‌سازند. مواردی که کم و بیش در شهرهای کشور خودمان هم مشاهده شده و مدیریت شهری را با مشکلات فراوانی روبرو ساخته است. تاب‌آوری به شهرها کمک می‌کند تا با آماده نگه داشتن خود برای تمامی وقایع قابل و غیرقابل پیش‌بینی، با آنها مواجهه شده سازگاری پیدا کرده و همچنان به سمت اهداف بلند مدت خود قدم بردارند.

تاب‌آوری یکی از شاخصه‌های شهرسازی است که توجه برنامه‌ریزان را به خود جلب نموده و به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران در برنامه‌ریزی بلندمدت شهری تبدیل شده است. سازمان جهانیِ کلان‌شهرهای جهان با عنوان متروپلیس، تاب‌آوری را به عنوان ظرفیت افراد، جوامع، نهادها، مشاغل و سیستم‌های یک شهر برای تحمل تنش‌ها و شوک‌ها، انطباق با آن‌ها و در عین حال تداومِ رشد پایدار تعریف می‌کند و از این روست که در ساخت‌وساز شهری مقوله تاب‌آوری ایجاب می‌کند که با نگاه همه‌جانبه به شهر، به درک درستی از سیستم‌ها، ناکارآمدی‌ها و ریسک‌های احتمالی دست یافت. زیرا تنها با تقویت ساختار شهری و درک بهتر تنش‌هاست که یک شهر می‌تواند مسیر توسعه و رفاه شهروندان را فراهم آورد.

با اینکه واژه تاب‌آوری پیش‌تر برای مسائل محیط‌زیستی استفاده می‌شده است اما چندی است که این واژه در حوزه شهری هم ورود کرده و در خود ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و تا حدودی کالبدی را جای داده است. به تعریف دیگر این مفهوم دارای مفاهیم فیزیکی-کالبدی و ماهوی است. با توجه به مقوله مذکور باید دانست که شهر، فقط از بناها و زیرساخت‌ها تشکیل نشده است. در واقع باید بدانیم اگر مخاطره‌ای در یک شهر اتفاق افتد، این مخاطره به بخش‌های مختلفی آسیب می‌زند، که یکی از این بخش‌ها کالبدی است و در کنار آن سیستم‌های اقتصادی، امور اداری-سیاسی، روان‌شناختی، فرهنگی، اجتماعی و محیط‌زیست از بخش‌های دیگر هستند که در این مخاطره آسیب می بینند. بنابراین میتوان تاب‌آوری را میزان انعطاف‌پذیری و انطباق شهر با شرایط و بحران پیش آمده با کمترین آسیب‌پذیری تعریف کرد.

ابعاد و شاخص‌های تاب‌آوری شهری

از آنجایی که تاب‌آوری همه بخش‌ها و ملاحظات شهری را دربر می‌گیرد، ابعادی که برای این امر تعریف شده است نیز در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و برنامه‌ریزی در نظر گرفته شده است که به صورت مختصر به هریک از آن‌ها پرداخته میشود:

1-تاب‌آوری اجتماعی: این بعد از از تاب‌آوری در دل خود ابعاد اقتصادی، سیاسی، قضایی، نهادی و اجتماعی را داراست. یک اجتماع تاب‌آور قادر به پاسخگویی به تغییرات یا استرس‌ها به شیوه‌ای مثبت است. همچنین میتواند عملکردهای اصلی خود را علیرغم تنش‌هایی که وجود دارد به عنوان یک کلیت حفظ کند. رویکرد تاب‌آوری اجتماعی روشی برای درک سیستمهای پویایی است که با تعاملات بین مردم و محیط‌زیست در ارتباط هستند. این نوع تاب‌آوری با دارا بودن سه ویژگی که وجوه پاسخگویی مردم به حوادث غیرمترقبه را شامل میشود، شناخته میگردد. این سه وجه عبارتند از: مقاومت، بازیابی و خلاقیت. اجتماعی که از تاب‌آوری بالایی برخوردار باشد، ظرفیت نمایش هر سه ویژگی ذکر شده در بالا را نیز دارد.

2-تاب‌آوری اقتصادی: در اقتصاد تاب‌آوری به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات به طوری که آن‌ها را قادر به کاهش خسارات و زیانهای بالقوه ناشی از مخاطرات سازد تعریف میشود.

3- تاب‌آوری نهادی: در این بعد ویژگی‌های فیزیکی سازمانها از جمله تعداد نهادهای محلی، دسترسی به اطلاعات، نیروها و افراد آموزش دیده و داوطلب، پایبندی به دستورالعمل‌های مدیریت بحران، بهنگام بودن قوانین و مقررات بازدارنده و تشویقی بویژه در امر ساخت‌وساز و مسکن، تعامل نهادهای محلی با مردم و نهادهای دولتی و نحوه مدیریت یا پاسخگویی به سوانح نظیر ساختار سازمانی ارزیابی میشود.

4-تاب‌آوری کالبدی-محیطی(زیرساختی): بعد کالبدی-محیطی، اساسا ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه نظیر پناهگاه، واحدهای مسکونی خالی یا اجاره‌ای و تسهیلات سلامتی را شامل میشود. در این میان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های آسیبپذیر، خانه‌های کم دوام هستند که به یک حادثه فاجعه‌بار حساس هستند. شاخص‌های تاب‌آوری میتوانند روش مفیدی برای بررسی مکانهای مختلف و مقایسه بین و درون هر ناحیه برای جوامع فراهم کنند.

اقدامات راهگشا در جهت تحقق تاب‌آوری

در زمینه شهرسازی برای دستیابی به تاب‌آوری باید به سویی پیش برویم که مجتمع‌های زیستی ما در برابر حوادث طبیعی و انسان‌ساخت آسیب کمتری ببیند. هر چه به این سمت پیش برویم میگوییم آن جامعه تاب‌آور است و در این راه اقدامات زیر میتواند راهگشا باشد:

1. شناسایی مجاری و منافذی که می‌تواند شهر را آسیب‌پذیر کند و از تاب‌آوری بیندازد.

2. شناسایی مخاطرات و بسترسازی تاب آوری مختص آن به منظور افزایش انعطاف پذیری شهر و فعالیت‌های انسانی و کاهش تضاد راه‌حل‌های مخاطرات شناسایی شده.

3. اصلاح کاربری زمین‌ها، تمرکز و تراکم بناها. در این راه اولین مسئله مکانیابی است و این کار باید به گونه‌ای انجام شود تا در کنار بهترین استفاده از طبیعت و زیست بوم، حداقل آسیب را به منابع طبیعی داشته باشیم. در این راه توجه به پراکندگی و تمرکززدایی فعالیت‌ها و بناها نسبت به همدیگر می‌تواند موجب کاهش تلفات و آسیب‌ها گرددو این پراکنده سازی و تمرکززدایی باید در ابعاد انسانی و ساختمانی در نظر گرفته شود و در طرح‌های جامع مورد توجه قرار گیرد. اصلاح کاربری زمین از دیگر مسائلی است که باید در طراحی‌های شهری توجه ویژه به آن داشت. وجود فضاهای وسیع و باز و به حداقل رساندن معابر باریک می‌تواند به عنوان ترکیبی در جهت افزایش تاب‌آوری کمک شایانی کند.

4. تدارک خدمات مورد نیاز شهروندان با استاندارد و ایمنی بالا. در این میان میتوان این خدمات را به گونه‌ای طراحی کرد تا قابلیت استفاده در شرایط اضطرار را داشته باشند.

5. طراحی منعطف شبکه‌های زیرساخت و شریان‌های حیاتی از عوامل دیگر مورد تأکید در تاب‌آوری است. به این معنا که زیرساخت‌ها با به نوعی انعطاف داشته باشند، تا اگر بخشی از آنها آسیب دید بخش‌های دیگر از حرکت باز نمانند.

*نایب رئیس شورای اسلامی شهر همدان