هگمتانه، گروه محله ما - راضیه مهری: کوچه کولانج در امتداد مسیر بین‌النهرین و در راستای شمالی شهر همدان به پیش می‌رفته تا به پل آرضا می‌رسیده است.

همدان پیشینه‌ای کهن دارد با محله‌هایی که نماد هویت فرهنگی و تاریخی مردم این دیار هستند. محله‌هایی که سرشار از همدلی اهالی و جلوه‌ای از بافت ارزشمند این شهر قدیمی به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین بوده‌اند و امروز حفظ نام و نشان آنها در واقع حفظ هویت دیرین این شهر و مردمانش است.

سال‌ها پیش، قبل از آن که شهرسازی و شهرنشینی با خیابان‌کشی‌ها و گسترش ساخت و سازها، برخی محله‌های قدیمی همدان را تکه پاره کند و اتصال کوچه پس‌کوچه‌های محلات را از هم بگسلد، رودخانه‌ای به نام آلوسجرد یا الوسگرد از دامنه‌های دره مرادبیگ به سمت زمین‌های شمالی شهر روان بود و مسیری به نام بین‌النهرین از سمت ایستگاه بوعلی در کنار این رود امتداد می‌یافت تا به کوچه‌ای به نام کولانج می‌رسید. پس از احداث میدان آرامگاه بوعلی این امتداد قطع شد.

 کوچه کولانج با مسجد و بازارچه‌ای به همین نام

کوچه کولانج در ضلع غربی خیابان بوعلی در پایین دست آرامگاه بوعلی قرار دارد که از مقابل مسجد کولانج یا مسجد حضرت آیت‌ا... نجفی(ره) سه شاخه می‌شود. یک شاخه کوتاه آن به آرامگاه می‌رسد و یک شاخه با گذشتن از خیابان بین‌النهرین و ابتدای صابونی‌ها به بلوار خواجه رشیدالدین می‌پیوندد و شاخه دیگر از مقابل مسجد کولانج در جهت شمال تا نزدیک کوچه ذوالریاستین امتداد می‌یابد.

امروزه این کوچه را یعنی مسیر موجود بین مسجد کولانج تا بلوار خواجه رشید را به نام آیت‌ا... نجفی نام‌گذاری کرده‌اند، اما شاخه دیگر همچنان با نام کولانج شناخته می‌شود.

در مقابل مسجد محل که زمان تأسیس آن به سال 1325 برمی‌گردد و امروزه به نام امام جماعتش یعنی یکی از علمای گرانقدر همدان «آیت‌ا... نجفی(ره)» نامیده می‌شود، بازارچه‌ای قرار داشته که به نام بازارچه کولانج یا کولانه معروف بوده است.

بخشی از این بازارچه تا کوچه صابونی‌ها و بخش دیگر رو به شمال شهر تا مسافتی امتداد داشته است. با وجود ساخت و سازهای اخیر و تعریض این کوچه، بازارچه کولانج همچنان فعال است و مغازه‌های زیادی در این کوچه مشغول به کارند.

 کوچه‌ صابونی‌ها، مسیر اتصال کولانج به کبابیان

کوچه صابونی‌ها یا به گویش همدانی «صابونیا» از میانه کوچه کولانج رو به شمال آغاز می‌شود و تا خیابان عباس‌آباد امتداد می‌یابد. ظاهراً پیش از احداث این خیابان به کوچه اسپرون کوب‌ها متصل بود. برخی معتقدند که در بسیاری از خانه‌های این کوچه صابون‌پزی می‌کردند و صابون‌های پخته شده را بر پشت‌بام‌ها خشک و سپس به بازار عرضه می‌کردند.

برخی نیز چنین می‌گویند که شواهدی دال بر تولید صابون در این کوچه دیده نمی‌شود و ممکن است که ساکنان این کوچه یا در محلی دیگر به این فن اشتغال داشتند و یا فروشندگان و واردکنندگان صابون بوده‌اند.

در هر صورت امروزه این کوچه را کبابیان نام‌گذاری کرده‌اند که به سمت میدان کبابیان و از همان سمت به چمن کبابیان، یکی دیگر از محله‌های قدیمی شهر همدان، وصل می‌شود. بخش انتهایی کوچه صابونی‌ها را «محکمه عماد» نیز می‌گفتند.

محکمه عماد در واقع امتداد کوچه صابونی‌ها پس از چهارراه ذوالریاستین بوده که از آنجا به کوچه اسپرون کوب‌ها می‌رسیده است و امروزه همراه با کوچه صابونی‌ها به همان نام کبابیان شناخته می‌شود.

کوچه اسپرون کوب‌ها هم امروزه به نام کوچه مهر نام‌گذاری شده. اسپرون در گویش همدانی همان چوبک است که ریشه‌ای گیاهی است که آن را می‌ساییده‌اند و با ساییده شده آن ظرف و لباس می‌شستند.

 پل آرضا در انتهای کولانج به ذوالریاستین می‌پیوست

کوچه کولانج در امتداد مسیر بین‌النهرین و در راستای شمالی شهر همدان به پیش می‌رفته تا به پل آرضا می‌رسیده است. این پل که از سویی در ابتدای کوچه ذوالریاستین واقع شده بود با پوشیده شدن رودخانه‌ای که از آن مسیر می‌گذشت از بین رفت و امروز دیگر اثری از این پل دیده نمی‌شود. این پل به نام آقای رضا رضوی، از متعینان سادات رضوی همدان اسم‌گذاری شده بود.

در حال حاضر که رودخانه آلوسجرد کاملاً پوشانده شده، در محل سابق پل آرضا نیز ساخت و سازهای جدیدی صورت گرفته و مراکز خرید در نزدیک پیاده‌راه بوعلی در این محل ساخته شده‌اند.

کوچه ذوالریاستین در ضلع غربی خیابان بوعلی از پل آرضا آغاز می‌شده و با پیچیدن به سمت شمال تا مسافتی ادامه می‌یافته سپس دو شاخه می‌شده است. شاخه غربی به خیابان عباس‌آباد می‌رسید و شاخه شرقی آن تا کوچه صابونی‌ها امتداد می‌یافت.

این کوچه منسوب است به میرزا ابوالقاسم ذوالریاستین که در عهد محمدشاه قاجار پیشکار حکومتی یا وزیر بوده است. آثاری از وی در این کوچه و در همدان باقی بود که حمام و مسجد ذوالریاستین از آن جمله‌اند.

باغچه ذوالریاستین نیز در انتهای بن‌بستی به همین نام در نزدیکی پل آرضا بود که به عقیده اذکایی همان باغچه عنایت‌الملک، فرزند ذوالریاستین است که بعدها بهارستان نام گرفت.

 کولانج کوچه‌ای پررفت و آمد

در نهایت می‌توان گفت کولانج کوچه‌ای بوده پررفت و آمد و در احاطه دو مسیر از دکان‌های گوناگون که امروز هم همان حالت راسته‌ بازاری خود را حفظ کرده و مغازه‌های قدیمی‌ آن همچنان پابرجا هستند.

کولانج به عنوان محله‌ای تجاری در مسیر ارتباطی سایر محله‌ها مانند کبابیان، ذوالریاستین و... از گذشته‌های دور در میان همدانی‌ها محله‌ای معروف بوده است و امروزه هم همچنان مشاغل مختلفی در مسیر این کوچه‌ بالابلند مشغول به کسب و کارند.